BİRLEŞİK KELİMELER
Dilimizde yeni bir kavramı karşılamak için yararlandığımız
yollardan biri, kelime birleştirmesidir. Kelime birleştirmesi yoluyla kurulan
sözlere birleşik kelime adı verilir. Birleşik kelimeler söz varlığımızda
geniş bir yer tutar. Birleşik kelime terimi için bileşik kelime
denilmesi yanlıştır.
Dilimizde belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları,
isnat grupları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış
çekimli fiillerden oluşan ifadeler, yeni bir kavramı karşıladıkları zaman
birleşik kelime olurlar: yer çekimi, hanımeli, ses bilgisi; beyaz peynir,
açıkgöz, toplu iğne; eli açık, ayak yalın, günü birlik, sırtı pek; söz etmek,
zikretmek, hasta olmak; gelebilmek, yazadurmak, alıvermek; çoluk çocuk, çıtçıt,
ev bark; baş üstüne, günaydın; sağ ol, ateşkes, külbastı.
Görüldüğü gibi birleşik kelimeler bitişik de ayrı da
yazılabilmektedir.
A. Bitişik yazılan birleşik kelimeler (Bitişik kelimeler)
Birleşik kelimeler, yazılış bakımından bitişik yazılanlar ve
ayrı yazılanlar olmak üzere ikiye ayrılır. Bitişik yazılan birleşik kelimelere bitişik
kelime adı verilir.
Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik kelime
olurlar ve bitişik yazılırlar.
1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
kaynana (< kayın ana), kaynata (< kayın ata), nasıl (< ne asıl),
niçin (< ne için), pazartesi (< pazar ertesi), sütlaç (< sütlü aş),
birbiri (< biri biri).
2. Dilimize Arapçadan girmiş azil (< azl), emir
(< emr), hüküm
(< hükm), kayıp (< gayb), keşif (< keşf), küfür (< küfr), nakil (< nakl) gibi birtakım kelimeler etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek yardımcı fiilleriyle birleşirken asıllarına uyarak ikinci hecedeki ünlülerini düşürürler. Bu gibi kelimelerle yapılan birleşik fiiller bitişik yazılır: azletmek, azledilmek, emretmek, hükmetmek, hükmolunmak, kaybolmak, kaydedilmek, keşfetmek, keşfedilmek, küfretmek, nakletmek, neşretmek, neşrolunmak, sabretmek, seyretmek, şükreylemek, zikretmek (krş. Birleşik kelimeler B. 1; Alıntı kelimelerin yazılışı 1).
(< hükm), kayıp (< gayb), keşif (< keşf), küfür (< küfr), nakil (< nakl) gibi birtakım kelimeler etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek yardımcı fiilleriyle birleşirken asıllarına uyarak ikinci hecedeki ünlülerini düşürürler. Bu gibi kelimelerle yapılan birleşik fiiller bitişik yazılır: azletmek, azledilmek, emretmek, hükmetmek, hükmolunmak, kaybolmak, kaydedilmek, keşfetmek, keşfedilmek, küfretmek, nakletmek, neşretmek, neşrolunmak, sabretmek, seyretmek, şükreylemek, zikretmek (krş. Birleşik kelimeler B. 1; Alıntı kelimelerin yazılışı 1).
UYARI : Bu kelimeler ünlüyle başlayan bir yardımcı fiil veya
ek almadıkları zaman azil, defin, emir, hüküm, kayıp, keşif, meyil, nakil,
sabır, vecit, zeyil, zikir şeklinde söylenir ve yazılır.
UYARI : Söyleyişte tonlulaşma şeklinde ses değişmesine
uğrayanlar ayrı yazılır: azat etmek, hamt etmek, derç etmek, iz'aç etmek,
iktisap etmek, harp etmek. Bu örneklerde tonluluk söyleyişte belirtilir.
3. Dilimize Arapçadan girmiş af (< afv), his (<
hiss), ret (< redd), zan (< zann), zem (< zemm) gibi birtakım
kelimeler etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek yardımcı fiilleriyle
birleşirken sondaki sesler, asıllarına uyarak veya asıllarının etkisinde
kalarak çift sese dönüşür. Bu tür birleşik fiiller bitişik yazılır: affetmek,
affolunmak, halletmek, hissetmek, hissedilmek, reddeylemek, reddolunmak,
zannetmek, zemmetmek (bk. Ünsüz düşmesi; krş. Birleşik Kelimeler B. 1).
4. İsim kısımları tek başına kullanılmayıp sadece etmek,
olunmak yardımcı fiilleriyle kalıplaşan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
ahzetmek, bahşetmek, bahşolunmak, hamletmek, hazfetmek, nez'etmek,
rekzetmek, serdetmek.
5. Sonunda Arapçaya özgü gırtlak ünsüzü (ayın ve hemze) olan
kelimeler etmek, olunmak fiilleriyle birleşik fiil kurduklarında bitişik
yazılır: defetmek, hal'etmek (tahttan indirmek), katetmek, menetmek,
menolunmak, tabetmek (bk. Alıntı kelimelerde kesmeli yazılış).
6. Vurgusu son heceye kaymış birleşik kelimeler bitişik
yazılır: açıkgöz, anaerkil, ataerkil, babayiğit, bastıbacak, boşboğaz,
büyükbaş (hayvan), camgöz, cingöz, çınayaz, düztaban, elense, elverişli,
günaydın, işveren, kafakol, Karagöz, karagöz (balığı), küçükbaş (hayvan),
önayak (olmak), paragöz, pisboğaz, tepegöz, tıknefes.
Vurgusu son hecede bulunan ikilemeler de bitişik yazılır: cırcır
(böceği), cızbız, civciv, çıtçıt, dırdır, fırfır, fısfıs, hımhım, hoşbeş,
şıpşıp (bir tür terlik), altüst (etmek), yüzgöz (olmak).
7. Eş anlamlı ikilemelerde vurgu normal olarak ikinci
hecededir. Vurgusu ilk heceye kayan ikilemeler bitişik yazılır: darmadağın,
darmadağınık, darmaduman, karmakarışık (krş. Birleşik kelimeler B. 7).
8. Kelimelerden biri veya ikisi, birleşme sırasında benzetme
yoluyla anlam değişmesine uğrarsa bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır
(krş. Birleşik Kelimeler B. 2).
a. Organ bildiren sözlerle kurulan bitki, hayvan, hastalık,
alet, eşya, tarz ve yiyecek adları:
aslanağzı (bitki), aslankuyruğu (bitki), aslanpençesi
(bitki), ayıkulağı (bitki), cinsaçı (bitki), civanperçemi
(bitki), gelinparmağı (üzüm), geyikdili (bitki), horozgözü
(bitki), horozibiği (bitki), itburnu (bitki), katırtırnağı
(bitki), kazayağı (bitki), keçiboynuzu (bitki), keçimemesi
(üzüm), keçisakalı (bitki), kızkalbi (bitki), koyungöbeği
(mantar), köpekayası (bitki), kurtbağrı (bitki), kuşburnu
(bitki), sığırödü (bitki), tavşanbıyığı (bitki), turnagagası
(bitki); açıkağız (bitki), akkuyruk (çay), alabaş (bitki),
altınbaş (kavun), altıparmak (palamut), beşbıyık
(muşmula), karabaldır (bitki), topbaş (bitki).
danaburnu (böcek), öküzburnu (kuş); akbaş
(kuş), alabacak (at), beşparmak (deniz hayvanı), beşpençe
(deniz hayvanı), çakırkanat (ördek), elmabaş (tepeli dalgıç), iribaş
(kurbağa kurtçuğu), kababurun (balık), kamçıkuyruk (koyun), kamışkulak
(at), karabaş, karagöz (balık), karakulak (hayvan;
haberci), kepçeburun (yaban ördeği), kızılkanat (balık), sarıağız
(balık), sarıgöz (balık), sarıkulak (balık), sarıkuyruk
(balık), tokmakbaş (balık), uzunkuyruk (kuş), yeşilbaş
(ördek).
itdirseği (arpacık); delibaş (hastalık), karabacak
(hastalık), karataban (hastalık).
balıkgözü (halka), deveboynu (boru), domuzayağı
(çubuk), domuztırnağı (kanca), horozayağı (burgu), kargaburnu
(alet), keçitırnağı (oyma kalemi), kedigözü (lâmba), leylekgagası
(alet), sıçankuyruğu (törpü); baltabaş (gemi) gagaburun
(gemi), kancabaş (kayık).
ayıbacağı (yelken tarzı), balıksırtı (desen), civankaşı
(nakış), eşeksırtı (çatı tarzı), kazkanadı (oyun), kırlangıçkuyruğu
(işaret), koçboynuzu (işaret), köpekkuyruğu (spor), sıçandişi
(dikiş).
dilberdudağı (tatlı), hanımgöbeği (tatlı), hanımparmağı
(tatlı), kadınbudu (köfte), kadıngöbeği (tatlı), kargabeyni
(yemek), kedidili (bisküvi), tavukgöğsü (tatlı), vezirparmağı
(tatlı).
İlk ögesi organ adı olan şu örnekler de bitişik yazılır: bağrıkara
(kuş), baldırıkara (bitki), baştankara (kuş), karnıkara
(börülce), sırtıkara (balık), yanıkara (hastalık).
b. Eşya veya nesne bildiren sözlerle kurulan bitki, hayvan,
tarz, yiyecek ve oyun adları:
acemborusu (bitki), çayırsedefi (bitki), çobançantası
(bitki), çobandüdüğü (bitki), çobaniğnesi (bitki), çobantarağı
(bitki), çobantuzluğu (bitki), gelinfeneri (bitki), güveyfeneri
(bitki), katranköpüğü (mantar), keçisedefi (bitki), kuşekmeği
(bitki), kuşyemi (bitki), kuzgunkılıcı (bitki), suibriği
(bitki), suoku (bitki), suşeridi (bitki), şeytanarabası
(uçuşan tohum), şeytanfeneri (bitki), şeytantersi (bitki), venüsçarığı
(bitki), yılanyastığı (bitki).
sazkayası (balık), şeytaniğnesi (hayvan), yılaniğnesi
(balık).
balgümeci (dikiş), beşikörtüsü (çatı tarzı), turnageçidi
(fırtına).
bülbülyuvası (tatlı), kuşlokumu (kurabiye).
beştaş (oyun), dokuztaş (oyun), üçtaş
(oyun).
c. İnsana özgü isim ve sıfatlarla kurulan bitki, hayvan ve
eşya adları: adayavrusu (tekne), akşamsefası (bitki), camgüzeli
(bitki), çadıruşağı (bitki), çayırgüzeli (bitki), çayırmelikesi
(bitki), gecesefası (bitki), gündüzsefası (bitki), saksıgüzeli
(çiçek), yalıçapkını (kuş); bozbakkal (kuş), bozyürük
(yılan), karadul (örümcek), sarısabır (bitki).
ç. Benzetme yoluyla kurulan gök cisimlerinin adları: Altıkardeş
(yıldız kümesi), Arıkovanı (yıldız kümesi), Büyükayı (yıldız
kümesi), Demirkazık (yıldız), Güneybalığı (yıldız), Küçükaslan
(yıldız), Küçükayı (yıldız kümesi), Kervankıran (yıldız), Samanuğrusu
(yıldız kümesi), Samanyolu (yıldız kümesi), Üçkardeş (yıldız
kümesi), Yedikardeş (yıldız kümesi) (krş. Birleşik kelimeler B. 2. ğ).
d. İnsan isimleriyle kurulan bitki, hayvan ve yemek adları: alinazik
(kebap), ayşekadın (fasulye), hafızali (üzüm), havvaanaeli
(bitki), karafatma (böcek), meryemanaeldiveni (bitki).
9. -a, -e ve -ı, -i, -u, -ü ekleriyle yapılmış tasvir
fiilleri, yardımcı fiil anlam değişmesine uğradığı için bitişik yazılır: düşünebilmek,
yapabilmek; uyuyakalmak; gidedurmak, yazadurmak; çıkagelmek, olagelmek,
süregelmek; düşeyazmak, öleyazmak; açıvermek, alıvermek, gelivermek,
gülüvermek, uçuvermek.
Görmek yardımcı fiiliyle yapılan ve emir biçiminde
kullanılan birleşik fiiller de bitişik yazılır: düşmeyegör, ölmeyegör.
Bilmek yardımcı fiiliyle yapılan ve kalıplaşmış olan alabildiğine
kelimesi de bitişik yazılır.
10. Bir veya iki ögesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış
birleşik kelimeler bitişik yazılır: alaşağı (etmek), albeni, ateşkes,
çalçene, çalyaka, dönbaba, gelberi, incitmebeni, rastgele, sallabaş, sallasırt,
sıkboğaz, unutmabeni; çekyat, geçgeç, kaçgöç, kapkaç(çı), örtbas, seçal (self-servis),
veryansın (etmek), yapboz (puzzle), yazboz.
11. -an/-en, -r/-ar/-er ve -maz/-mez ekleriyle
kurulmuş sıfat-fiil gruplarından kalıplaşmış birleşik kelimeler gelenekleşmiş
olarak bitişik yazılır:
ağaçkakan, ağrıkesen, ahmakıslatan, alaybozan,
boğazkesen, böcekkapan, buzkıran, cankurtaran, çobanaldatan, çöpçatan,
dalgakıran, dalkıran, dalkurutan, damardaraltan, damargenişleten, demirkapan,
elöpen, etyaran, fındıkkıran, filizkıran, gelinboğan, gökdelen, günebakan,
ordubozan, oyunbozan, saçkıran, yelkovan, yolgeçen, yolkesen;
akımtoplar, alkolölçer, altıpatlar, amperölçer,
asitölçer, aynabakar, barışsever, basınçölçer, betonkarar, bilgisayar,
bilgiyazar, çoksatar, dilsever, eğimölçer, füzeatar, gazölçer, özezer, özsever,
pürüzalır, sanatsever, tekerçalar, uçaksavar, yurtsever;
baştanımaz, değerbilmez, etyemez, hacıyatmaz,
kadirbilmez, kargasekmez, karıncaezmez, karıncaincitmez, kuşkonmaz, külyutmaz,
sugeçirmez, tanrıtanımaz, töretanımaz, varyemez, vurdumduymaz (krş.
Birleşik kelimeler B. 3).
12. -dı (-di /-du / -dü, -tı/ -ti /-tu /-tü) ekiyle
kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır: albastı, ciğerdeldi,
çıtkırıldım, dalbastı, fırdöndü, gecekondu, gündöndü, günindi, hünkârbeğendi,
imambayıldı, karyağdı, kaşbastı, kedibastı, kolbastı, külbastı, mirasyedi,
papazkaçtı, serdengeçti, şıpsevdi, toprakbastı, zıpçıktı; eltieltiyeküstü
(desen).
13. Her iki ögesi de -dı (-di /-du /-dü, -tı /-ti /-tu
/-tü) veya -r /-ar /-er eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan
birleşik kelimeler bitişik yazılır: dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti,
uçtuuçtu (oyun); biçerbağlar, biçerdöver, göçerkonar, kazaratar,
konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner, yüzergezer.
Aynı yapıda olan çakaralmaz kelimesi de bitişik
yazılır.
14. Hayvan, bitki, organ ve çeşitli nesne adlarıyla kurulan
ve içinde renklerden birinin adı veya renk sözü geçmeyen renk adları
bitişik yazılır: baklaçiçeği, balköpüğü, camgöbeği, devetüyü, fildişi,
gülkurusu, güvercinboynu, güvercingöğsü, kazayağı, kavuniçi, kazboku, kızılşap,
narçiçeği, ördekbaşı, ördekgagası, tavşanağzı, tavşankanı, turnagözü,
vapurdumanı, vişneçürüğü, yavruağzı (krş. Birleşik kelimeler B. 4).
Örneklerden sonra renk sözü kullanılırsa bu söz ayrı
yazılır: devetüyü rengi, fildişi rengi, gülkurusu rengi.
15. Renk adlarıyla kurulan ve bitki, hayvan veya hastalık
türlerinden birini gösteren birleşik kelimeler bitişik yazılır: akağaç,
akçaağaç, akdarı, akdiken, akkavak, akmantar, aksöğüt, alacamenekşe, alaçam,
karaağaç, karacaot, karaçalı, karadut, kızılağaç, sarıağaç, sarıçiçek; akbalık,
akkefal, alabalık, sarıbalık; akdoğan, akkuş, alacabalıkçıl, alacakarga,
alakarga, beyazsinek, bozayı, karakuş, karasinek; aksu, akbasma, karahumma,
kızılyara, mavihastalık, maviküf.
16. Somut olarak yer bildirmeyen üst ve üzeri sözlerinin
sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: akşamüstü,
akşamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri, bayramüstü, gerçeküstü, ikindiüstü,
olağanüstü, öğleüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü.
Somut olarak yer bildirmeyen alt sözüyle kurulan
birleşik kelimeler de bitişik yazılır: ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı,
şuuraltı (krş. Birleşik kelimeler B. 16).
17. İki veya daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş kişi
adları, soyadları ve lâkaplar bitişik yazılır: Alper, Aydoğdu, Birol,
Gülnihal, Gülseren, Gündoğdu, Şenol, Varol; Abasıyanık, Adıvar, Atatürk,
Gökalp, Güntekin, İnönü, Karaosmanoğlu, Tanpınar, Yurdakul; Boynueğri Mehmet
Paşa, Tepedelenli Ali Paşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet, Yedisekiz Hasan Paşa.
18. İki veya daha çok kelimeden oluşmuş Türkçe yer adları
bitişik yazılır: Çanakkale, Gümüşhane; Acıpayam, Pınarbaşı, Şebinkarahisar;
Beşiktaş, Kabataş.
Şehir, kent, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak,
su vb. kelimelerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması
kalıbındaki yer adlarında birinci kelime tek başına söz konusu yer adını ifade
edemiyorsa bu tür yer adları bitişik yazılır: Akşehir, Eskişehir, Suşehri,
Yenişehir; Atakent, Batıkent, Konutkent, Korukent, Çengelköy, Sarıyer,
Yenimahalle; Karabağ, Karadağ, Uludağ; Kocatepe, Tınaztepe; Akdeniz, Karadeniz,
Kızıldeniz; Acıgöl; Kızılırmak, Yeşilırmak; İncesu, Karasu, Sarısu, Akçay
(krş. Birleşik kelimeler B. 9).
19. Şahıs adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan,
köy vb. yer ve kuruluş adlarındaki unvan grubu; unvan kelimesi sonda ise,
gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır: Abidinpaşa, Bayrampaşa, Davutpaşa,
Ertuğrulgazi, Kemalpaşa (ilçesi); Necatibey (Caddesi), Mustafabey (Caddesi),
Gazi Osmanpaşa (Üniversitesi) (bk. Birleşik kelimeler B. 10).
20. Ait olduğu dilde bitişik yazılan yabancı yer adları
Türkçede de bitişik yazılır: Düsseldorf, Fontainebleau, Nürnberg, Neustadt,
Schwarzwald (krş. Birleşik kelimeler B. 13).
Ait olduğu dilde, içinde çizgi bulunan yabancı yer adları
Türkçede de çizgili olarak yazılır: Ile-de-France, Saint-Bernard,
Saint-Gothard.
21. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır: güneybatı,
güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu.
22. Senet, çek vb. ticarî belgelerde geçen sayılar bitişik
yazılır: ikiyüzellialtımilyarbeşyüzyirmibeşmilyonyediyüzellibin lira (krş.
Birleşik kelimeler B. 18).
23. Bunlardan başka dilimizde her iki ögesi de aslî anlamını
koruduğu hâlde yaygın bir şekilde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan
kelimeler de vardır.
a. Baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başağırlık,
başbakan, başçavuş, başeser, başfiyat, başhekim, başhemşire, başkahraman,
başkarakter, başkent, başkomutan, başköşe, başmüfettiş, başöğretmen, başparmak,
başpehlivan, başrol, başsavcı, başşehir, başyazar.
b. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle
oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: ahçıbaşı, binbaşı, çarkçıbaşı,
çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı.
c. Oğlu, oğulları, kızı sözleriyle oluşturulan
belirtisiz isim tamlamaları: Caferoğlu, Karaosmanoğlu, Topaloğlu,
Orazbeykızı; Aydınoğulları, Candaroğulları, Osmanoğulları; çapanoğlu, dayıoğlu,
eloğlu, halaoğlu, hinoğluhin, amcakızı, elkızı.
ç. Ağa, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan
birleşik kelimeler: ağababa, ağabey, beyefendi, efendibaba, hanımanne,
hanımefendi, hacıağa, hanımnine, hıyarağalık, kadınnine, paşababa.
d. Dal sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: dalkavuk,
dalkılıç, daltaban, daluyku.
e. Açıortay, adamkökü, adamotu, âdemotu, ağırbaşlı,
ağırcanlı, ağırkanlı, ahududu, akarsu, akaryakıt, akciğer, akkor, aksakal,
aktöre, akyuvar, alyuvar, anamal, anaokulu, anapara, anayasa, anneanne,
atardamar, atarkanal, atasözü, aybaşı, ayçiçeği, ayçöreği, babaanne,
basmakalıp, başıboş, başıbozuk, başıkabak, başörtü, başvurmak, beşibiryerde,
bilirkişi, bindallı, birdenbire, birdirbir, birtakım, bozkır, bugün, buzdolabı,
çeşitkenar, çiftetelli, delikanlı, demirbaş, denizaltı, denizaşırı, derebeyi,
derebeylik, dereotu, dışbükey, dikdörtgen, dipnot, doludizgin, dolunay,
dörtkenar, dörtnal, dörtnala, düzayak, ebekuşağı, ebemkuşağı, enikonu, erbaş,
eşkenar, etobur, gelişigüzel, giderayak, gökyüzü, gözyaşı, günaşırı, güvenoyu,
halkoyu, hayhay, içbükey, içgüdü, içtepi, içyağı, ikizkenar, ilkbahar, ilkokul,
ilköğrenim, ilköğretim, ilkyaz, ipucu, kabataslak, kahverengi, kamuoyu,
karaciğer, karekök, kartopu, kasımpatı, kenarortay, kelaynak, kongövde,
külhanbeyi, külhanbeylik, külkedisi, milletvekili, murdarilik, omurilik,
ortaokul, otobur, öngörmek, öngörü, önsezi, öteberi, özdeyiş, paralelkenar,
pekâlâ, pekiyi, sacayağı, sacayak, sadeyağ, sağduyu, sağyağ, semizotu,
serinkanlı, sıcakkanlı, sıkıyönetim, sıradağ, sıradağlar, sivrisinek,
soğukkanlı, sonbahar, soyadı, sütana, sütanne, sütbaba, sütkardeş, sütnine,
sütoğul, takımada, takımyıldız, tekdüze, tepetakla, tepetaklak, tereyağı,
tıpkıbasım, tıpkıçekim, toplardamar, topyekûn, tozpembe, varoluş, varsayım,
vazgeçmek, yanardağ, yarıçap, yarımada, yarıyıl, yavrukurt, yerküre, yeryüzü,
yılbaşı, yöneylem, yüznumara, yüzyıl, zeytinyağı kelime ve deyimleri de
gelenekleşmiş ve yaygınlaşmış olarak bitişik yazılır.
UYARI : Vazgeçmek birleşik fiili, mi soru
ekiyle birlikte kullanıldığı zaman ayrı yazılır: Vaz mı geçtin?
f. Biraz, birazı, birkaç, birkaçı, birtakım, birçok,
birçoğu, hiçbir, hiçbiri, herhangi belirsizlik sıfat ve zamirleri de
gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır.
24. Hane kelimesiyle Farsça kurala göre oluşturulan
birleşik kelimeler bitişik yazılır: çayhane, dershane, eczahane, hastahane,
kahvehane, pastahane, postahane, süthane, yatakhane, yazıhane, yemekhane (bk.
Ünsüz düşmesi).
UYARI : Dershane, eczahane, hastahane, pastahane,
postahane gibi sözlerde hane kelimesindeki h'nin yazılmaması
doğru değildir.
25. Perver ve perest kelimeleriyle Farsça
kurala göre oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: hamiyetperver,
hürriyetperver, misafirperver, vatanperver; ateşperest, hayalperest,
menfaatperest.
26. Zade kelimesiyle Farsça kurala göre oluşturulan
birleşik kelimeler bitişik yazılır: Recaîzade, Resülzade, Sami Paşazade,
Sümbülzade, Vahapzade; amcazade, dayızade, teyzezade.
27. Name kelimesiyle Farsça kurala göre oluşturulan
birleşik kelimeler bitişik yazılır: beyanname, davetname, kanunname,
pendname, seyahatname, siyasetname; Battalname, Oğuzname.
28. Farsça kurala göre oluşturulan isim ve sıfat tamlamaları
ile kalıplaşmış diğer ibareler bitişik yazılır: cürmümeşhut, dârıdünya,
ehlibeyt, ehlisalip, ehlivukuf, ehvenişer, erkânıharp, fecrisadık, gayriahlâkî,
gayriciddî, gayriinsanî, gayrikabil, gayrimenkul, gayrimeşru, gayrimuntazam,
gayrimüslim, gayrisafi, gayrisıhhî; asgarımüşterek, hüsnühat, hüsnükabul,
hüsnükuruntu, hüsnüniyet, suiistimal, suikast, suiniyet; hamdüsena, hercümerç,
meddücezir, methüsena, tarumar; âlemşümul, âlicenap, gülfidan, mevlithan,
sahipkıran; anbean, keşmekeş, özbeöz, yüzbeyüz; pürhiddet, pürmelâl.
29. Arapça kurala göre oluşturulan tamlamalar ve kalıplaşmış
diğer ibareler bitişik yazılır: aliyyülâlâ, ceffelkalem, dârülâceze, dârülfünun,
daüssıla, fevkalâde, fevkalbeşer, hayrülhalef, hıfzıssıhha, hüvelbaki,
şeyhülislâm, tahtelbahir, tahteşşuur; aleykümselâm, Allahüâlem, bismillâh,
fenafillâh, fisebilillâh, hafazanallah, inşallah, maşallah, mintarafillâh,
velhâsıl, velhâsılıkelâm.
30. Müzikte kullanılan makam adları bitişik yazılır: acembuselik,
hisarbuselik, muhayyerkürdî.
Ancak bir sıfatla oluşturulan usul adlarında sıfat ayrı
yazılır: ağır aksak, yürük aksak, yürük semaî.
31. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil
ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır: İçişleri, Dışişleri,
Genelkurmay, Yükseköğretim (krş. Birleşik kelimeler B. 21).
***
Bugüne kadarki imlâ kılavuzlarında yer alan; ancak, birleşik
kelimeler konusuna girmeyen pekiştirmeli sıfatların da bitişik yazılması
gerektiği unutulmamalıdır: apaçık, apak, büsbütün, çepçevre, çepeçevre,
çırçıplak, çırılçıplak, dümdüz, düpedüz, gömgök, güpegündüz, kapkara, kupkuru,
paramparça, sapsağlam, sapasağlam, sapsarı, sırsıklam, sırılsıklam, sipsivri,
yemyeşil.
***
Yabancı dillerden geçen ön ek veya edatlar bitişik yazılır: alelhusus,
alelâcele, bîçare, bilâistisna, bililtizam, bilvesile, bîvefa, ilelebet,
lâdinî, lâkayt, naçar, namağlûp, namevcut, namüsait, namütenahi; devalüasyon,
konfederasyon, koordinasyon, Panislâmizm, Panturanizm, Pantürkizm,
reorganizasyon, reprodüksiyon, sürrealizm.
Oto, tele, matik ögeleriyle kurulan alıntılar da
bitişik yazılır: otobiyografi, otokritik, telekart, telekız, telekonferans,
bankamatik.
***
Arapça ve Farsça kelimelerle veya bu dillerin kurallarıyla
oluşturulmuş tamlamalar ve kalıplaşmış ibareler; eski metinlerin yayımında,
alıntılarda ve bilimsel yayınlarda, bilimsel yöntemlere uyularak yazılabilir: Devlet-i
Osmaniye, Kur’ân-ı Kerim, Recaî-zade, sarf-ı Türkî, tahte’ş-şu’ur,
Ahd-i atik, ehl-i vukuf, ehven-i şer; dârü'l-aceze, tahte'ş-şu'ur,
hamiyyet-perver, hayal-perest, sahip-kıran, Hurşid-name, bî-vefa, lâ-dinî,
na-mütenahî, bilâ-vasıta.
B. Ayrı yazılan birleşik kelimeler
1. Etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek, kılmak,
kılınmak yardımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiillerde, isim herhangi bir
ses düşmesine veya türemesine uğramazsa bu tür birleşik fiiller ayrı yazılır: alay
etmek, alt etmek, arz etmek, arz olunmak, boş olmak, dans etmek, deli olmak, el
etmek, gelin olmak, gider olmak, göç etmek, hayret etmek, ilân edilmek, ilân
etmek, işaret etmek, kabul etmek, kabul eylemek, kul etmek, kul olmak, namaz
kılmak, namaz kılınmak, not etmek, okumuş olmak, oyun etmek, sağır olmak, sağ
olmak, soracak olmak, söz etmek, var olmak, yardım etmek, yarış etmek, yok
etmek, yok olmak; azat etmek, terk etmek; angaje olmak.
2. Birleşme sırasında kelimelerden hiçbiri anlam
değişikliğine uğramamışsa bu tür birleşik kelimeler ayrı yazılır. Bunları şu
alt gruplarda toplayabiliriz:
a. Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulan birleşik
kelimeler:
ada balığı, ateş balığı, çaça balığı, çupra balığı, dil
balığı, dülger balığı, fulya balığı, kedi balığı, kılıç balığı, kırlangıç
balığı, köpek balığı, mercan balığı, mersin balığı, mürekkep balığı, ördek
balığı, ton balığı, turna balığı, yılan balığı, yunus balığı; acı balık,
bıyıklı balık, dikenli balık.
ardıç kuşu, arı kuşu, bayır kuşu, çalı kuşu, dalgıç kuşu,
deve kuşu, fırtına kuşu, ishak kuşu, iskele kuşu, kaşıkçı kuşu, muhabbet kuşu,
örümcek kuşu, saka kuşu, tarla kuşu, yağmur kuşu; alıcı kuş, boğmaklı kuş,
makaralı kuş.
ağustos böceği, ateş böceği, cırcır böceği, gelin böceği,
hamam böceği, hanım böceği, ipek böceği, kız böceği, uçuç böceği, uğur böceği; ağılı
böcek, çalgıcı böcek, makaslı böcek, sümüklü böcek.
at sineği, cız sineği, et sineği, ev sineği, meyve
sineği, sığır sineği, sirke sineği, su sineği, uyuz sineği.
deniz yılanı, katır yılanı, mercan yılanı, ok yılanı, su
yılanı; Ankara keçisi, dağ keçisi, Maltız keçisi, yaban keçisi; fındık faresi,
firavun faresi, tarla faresi; dağ sıçanı, tarla sıçanı, yer sıçanı; Beç tavuğu,
dağ tavuğu, orman tavuğu; ada tavşanı, Amerika tavşanı, Arap tavşanı, yaban
tavşanı; kaya örümceği, şeytan örümceği, yer örümceği; bal arısı, eşek arısı,
yaban arısı; deniz ördeği, Pekin ördeği, yaban ördeği; Ankara kedisi, Van
kedisi; Afrika domuzu, Hint domuzu, yaban domuzu; su aygırı, su sığırı, su
samuru, yaban koyunu.
b. Bitki türlerinden birinin adıyla kurulan birleşik kelimeler:
ardıç otu, ayrık otu, beşparmak otu, boğan otu, canavar
otu, çörek otu, dalak otu, eğrelti otu, engerek otu, geyik otu, güzelavrat otu,
idris otu, kanarya otu, kelebek otu, kene otu, küstüm otu, melek otu, mercan
otu, nevruz otu, ökse otu, pisipisi otu, taşkıran otu, yüksük otu; acı ot,
sütlü ot.
ateş çiçeği, atlas çiçeği, çadır çiçeği, çuha çiçeği,
güzelhatun çiçeği, ıtır çiçeği, ipek çiçeği, kahkaha çiçeği, küpe çiçeği,
lâvanta çiçeği, mahmur çiçeği, mum çiçeği, peygamber çiçeği, salon çiçeği,
saray çiçeği, telgraf çiçeği, yayla çiçeği, yılan çiçeği, yıldız çiçeği; ölmez
çiçek.
ağı ağacı, avize ağacı, ban ağacı, çubuk ağacı, dantel
ağacı, iğ ağacı, kâğıt ağacı, lâle ağacı, lâstik ağacı, mantar ağacı, mercan
ağacı, öd ağacı, pelesenk ağacı, porsuk ağacı, sakız ağacı, süt ağacı, tespih
ağacı; kör ağaç.
altın kökü, boya kökü, eğir kökü, helvacı kökü, meyan
kökü; ek kök, saçak kök, yumru kök.
Amerika elması, dağ elması, deve elması, fil elması,
kiraz elması, pamuk elması, yer elması; çalı dikeni, demir dikeni, deve dikeni,
eşek dikeni, geyik dikeni; Amerika üzümü, ayı üzümü, Bektaşî üzümü, çavuş
üzümü, deniz üzümü, köpek üzümü, kuş üzümü, tilki üzümü; Amerika armudu, çakal
armudu, dağ armudu, Hint armudu; at kestanesi, Hint kestanesi, kuzu kestanesi;
bardak eriği, can eriği, çakal eriği, dağ eriği, gövem eriği, Malta eriği,
türbe eriği; çayır mantarı, horoz mantarı, kav mantarı, keçi mantarı, kuzu
mantarı, yer mantarı; Hint kamışı, su kamışı, şeker kamışı; dağ nanesi, taş
nanesi; ayı gülü, Çin gülü, Japon gülü, yaban gülü; Antep fıstığı, çam fıstığı;
çalı fasulyesi, sırık fasulyesi, soya fasulyesi; Amerika bademi, Hint bademi,
taş bademi; Afrika menekşesi, Cezayir menekşesi, deniz menekşesi, Frenk
menekşesi; Japon sarmaşığı, kuzu sarmaşığı; Hint inciri, kavak inciri; armut
kurusu, kayısı kurusu; su sarımsağı, şeker pancarı.
kuru fasulye, kuru incir, kuru soğan, kuru üzüm, salkım
söğüt.
UYARI : Çiçek dışında anlamlar taşıyan baklaçiçeği
(renk), narçiçeği (renk), suçiçeği (hastalık); ot dışında
anlamlar taşıyan ağızotu (barut), sıçanotu (arsenik); ses
düşmesine uğramış olan çöreotu ve yaygın bir şekilde gelenekleşmiş olan semizotu,
dereotu bitişik yazılır.
c. Nesne, eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik
kelimeler:
alçı taşı, bakır taşı, bileği taşı, cehennem taşı, çakmak
taşı, damla taşı, değirmen taşı, Eskişehir taşı, göz taşı, Hacıbektaş taşı,
inci taşı, kireç taşı, lüle taşı, musalla taşı, Necef taşı, Oltu taşı, ponza
taşı, raspa taşı, satranç taşı, sünger taşı, yılan taşı, yıldız taşı; buzul taş,
damla taş, dikili taş, kayağan taş, pamuk taş, sesli taş, yaprak taş.
Arap sabunu, banyo sabunu, el sabunu, tıraş sabunu, yüz
sabunu; el değirmeni, kahve değirmeni, su değirmeni, yel değirmeni; kahve
dolabı, su dolabı; çalışma odası, oturma odası, yatak odası, yemek odası; cep
saati, duvar saati, kol saati, masa saati; duvar takvimi, masa takvimi; çalışma
masası, yemek masası; itfaiye aracı, kurtarma aracı; masa örtüsü, yatak örtüsü;
el kitabı, Frenk gömleği, İngiliz anahtarı, İngiliz sicimi; alt geçit, tüp
geçit, üst geçit, çekme demir, çekme kat, dolma kalem, dönme dolap, kesme kaya,
toplu iğne, vurma çalgılar, vurma sazlar, yapma çiçek, yarma kereste.
afyon ruhu, katran ruhu, lokman ruhu, nane ruhu, nışadır
ruhu, tuz ruhu.
ç. Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler: Arnavut
kaldırımı; çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, kara yolu, keçi yolu, seğirdim
yolu, sıçan yolu; köprü yol.
d. Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan
birleşik kelimeler: açık oturum, açık öğretim, ana dili, ay tutulması, baş
ağrısı, baş belâsı, baş dönmesi, çıkış yolu, çözüm yolu, dil birliği, din
birliği, güç birliği, güneş tutulması, ırk birliği, iş birliği, iş bölümü,
madde başı, masa başı, sofra başı, ses uyumu, yer çekimi.
e. Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik
kelimeler: anlam bilimi, dil bilimi, edebiyat bilimi, gök bilimi, halk
bilimi, iş bilimi, ruh bilimi, toplum bilimi, toprak bilimi, yer bilimi; dil
bilgisi, halk bilgisi, ses bilgisi, şekil bilgisi.
f. Yuvar ve küre sözleriyle kurulan birleşik
kelimeler: alt hava yuvarı, göz yuvarı, hava yuvarı, ısı yuvarı, ışık
yuvarı, iyon yuvarı, renk yuvarı, su yuvarı, taş yuvarı, yer yuvarı; ağır küre,
düzlem küre, hava küre, ışık küre, renk küre, su küre, taş küre, yarı küre,
yarım küre.
g. Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik
kelimeler: bohça böreği, fincan böreği, kol böreği, muska böreği, puf
böreği, sac böreği, sigara böreği, su böreği, talaş böreği, Tatar böreği, yufka
böreği; badem yağı, balık yağı, çiçek yağı, kuyruk yağı, kekik yağı, susam yağı;
arpa suyu, maden suyu, meyve suyu, portakal suyu, vişne suyu; çayır peyniri,
Çerkez peyniri, dil peyniri, kaşar peyniri, tulum peyniri, beyaz peynir; Adana
kebabı, çömlek kebabı, fırın kebabı, Manisa kebabı, Oltu kebabı, tas kebabı,
Urfa kebabı; İnegöl köftesi, İzmir köftesi; düğün çorbası, ezogelin çorbası,
işkembe çorbası, mantar çorbası, mercimek çorbası, pirinç çorbası, sebze
çorbası, yayla çorbası, yoğurt çorbası; irmik helvası, kâğıt helvası, keten
helvası, koz helvası, susam helvası, tahin helvası, un helvası; acı badem
kurabiyesi, Cenevre kurabiyesi, un kurabiyesi; Kemalpaşa tatlısı, peynir
tatlısı, yoğurt tatlısı; Çerkez tavuğu, badem şekeri, balık yumurtası, koç
yumurtası.
burgu makarna, çubuk makarna, fiyonk makarna, şerit
makarna, yüksük makarna; çaylı kek, havuçlu kek, kakaolu kek, sade kek, tuzlu
kek, üzümlü kek; bulgurlu köfte, çiğ köfte, içli köfte, mercimekli köfte; dolma
biber, kesme şeker, süzme yoğurt, yarma şeftali, kuru yemiş.
ğ. Gök cisimleri: Çoban Yıldızı, Kervan Yıldızı, Kutup
Yıldızı, kuyruklu yıldız; gök kuşağı, yağmur kuşağı; gök taşı, hava taşı,
meteor taşı (krş. Birleşik kelimeler A. 8. ç).
h. Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan
birleşik kelimeler: aç göz, kene göz, patlak göz, petek göz, sulu göz,
süzgün göz; atlas kemiği, aşık kemiği, bel kemiği, çekiç kemiği, dirsek kemiği,
elmacık kemiği, kol kemiği, örs kemiği; orta parmak, serçe parmak, şahadet
parmağı, yüzük parmağı; azı dişi, köpek dişi, süt dişi; kuyruk sokumu, safra
kesesi; çatma kaş, takma bacak, takma diş, takma kirpik, takma kol; ekşi surat,
kepçe surat; gaga burun, karga burun, kepçe kulak, ağır ayak, çakır pençe,
demir yumruk, kuru kafa, kuru kemik.
ı. Benzetme yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere
bitki, hayvan ve nesne adlarıyla kurulan birleşik kelimeler: çetin ceviz,
çöpsüz üzüm; eski kurt, sarı çıyan, sağmal inek; ağır top, deli balta, eksik
etek, eski toprak, eski tüfek, kara maşa, dipsiz testi, sapsız balta, kapı
mandalı, sabır taşı.
i. Zamanla ilgili birleşik kelimeler: bağ bozumu, gece
yarısı, gün ortası, hafta başı, hafta sonu, ay sonu, yıl sonu.
3. -r /-ar / -er, -maz /-mez ve -an /-en ekleriyle
kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır: akar
amber, bakar kör, boyar madde, çalar saat, çıkar yol, döner ayna, döner kapı,
döner kebap, döner kule, döner sahne, döner sermaye, duyar kat, geçer akçe,
güler yüz, koşar adım, uçar kefal, yatar koltuk, yazar kasa, yeter sayı, yutar
hücre, yüzer havuz, yüzer top; çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, ölmez
çiçek, tükenmez kalem; akan yıldız, değişen yıldız, doyuran buhar, uçan daire,
uçan kale, uçan top (krş. Birleşik kelimeler A. 11).
4. Renk sözü veya renklerden birinin adıyla kurulmuş
isim tamlaması yapısındaki renk adları ayrı yazılır: bakır rengi, bal rengi,
çivit rengi, duman rengi, fes rengi, gurup rengi, gül rengi, gümüş rengi,
kiremit rengi, kurşun rengi, kül rengi, menekşe rengi, portakal rengi, saman
rengi, şarap rengi, şarap tortusu rengi, ten rengi; ateş kırmızısı, bakla kırı,
boncuk mavisi, Çingene pembesi, çivit mavisi, demir kırı, granit grisi, gece
mavisi, kestane dorusu, küf yeşili, lâvanta mavisi, limon sarısı, maden mavisi,
okyanus mavisi, safra yeşili, sıçan kırı, süt kırı, turna kırı (krş.
Birleşik kelimeler A. 14).
5. Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan
sıfatlar ayrı yazılır: açık mavi, açık yeşil, kara sarı, kirli sarı, konur
al, koyu mavi, koyu yeşil.
6. Sıfatı sonda olan birleşik kelimeler (isnat grupları)
ayrı yazılır: ayak yalın, baş açık; başı açık, cebi delik, eli sıkı, gözü
açık, kulağı delik.
7. Grup vurgusu ilk kelimede olan ikilemeler ayrı yazılır: adım
adım, ağır ağır, akın akın, allak bullak, aval aval (bakmak), baka baka,
cır cır (ötmek), cik cik (ötmek), çeşit çeşit, derin derin, gide
gide, güzel güzel, kara kara, karış karış, konuşa konuşa, kös kös (dinlemek),
kucak kucak, şıp şıp (damlamak), şıpır şıpır, tak tak (vurmak), takım
takım, tıkır tıkır, uslu uslu, yavaş yavaş (krş. Birleşik kelimeler A. 6).
bata çıka, çoluk çocuk, düşe kalka, eciş bücüş, eğri
büğrü, enine boyuna, eski püskü, ev bark, konu komşu, pılı pırtı, salkım saçak,
sere serpe, soy sop, süklüm püklüm, yana yakıla, yarım yamalak.
m- ile yapılmış ikilemeler de ayrı yazılır: at
mat, çocuk mocuk, dolap molap, kapı mapı, kitap mitap.
İsim hâl ekleri ve iyelik ekiyle yapılan ikilemeler de ayrı
yazılır: baş başa, diz dize, el ele, göz göze, iç içe, omuz omuza, yan yana;
baştan başa, daldan dala, elden ele, günden güne, içten içe, yıldan yıla; başa
baş, bire bir, dişe diş, göze göz, teke tek; ardı ardına, boşu boşuna, darı
darına, günü gününe, peşi peşine, ucu ucuna.
8. Yer adlarında kullanılan Batı, Doğu, Güney, Kuzey,
Güneybatı, Güneydoğu, Kuzeybatı, Kuzeydoğu, Aşağı, Orta, Yukarı, Küçük, Büyük,
Eski, Yeni, İç, Yakın, Uzak kelimeleri ayrı yazılır: Batı Anadolu, Doğu
Anadolu, Batı Trakya, Orta Anadolu, Kuzey Amerika, Orta Amerika, Güney Amerika,
Orta Asya, Orta Avrupa, Orta Doğu, Yakın Doğu, Uzak Doğu, Güneybatı Anadolu, İç
Anadolu, İç Asya, İç Erenköy, İç Aydınlıkevler, Küçük Çekmece, Büyük Çekmece,
Aşağı Ayrancı, Yukarı Ayrancı, Küçük Çamlıca, Büyük Çamlıca, Küçük Menderes,
Büyük Menderes, Küçük Melen, Büyük Melen, Eski Kızılelma, Yeni Kızılelma.
9. Köy, mahalle, dağ, tepe, göl, deniz, ırmak, su vb.
kelimelerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması kalıbındaki
yer adlarında birinci kelime tek başına söz konusu yer adını anlatabiliyorsa bu
tür yer adlarında köy, mahalle vb. kelimeler ayrı yazılır:
Bahçelievler Mahallesi, Yunus Emre Mahallesi; Alp dağları, Altay dağları,
Nemrut dağı; Aral gölü, Balkaş gölü, Léman gölü; Marmara denizi; Sakarya
ırmağı, Meriç nehri, Tuna nehri.
Bazı örneklerde birleşiğin ilk sözü bir özel isim, çoğu defa
bir şehir adıdır. Bu tür örneklerde ikinci kelime kullanılmadığı takdirde göl,
körfez, dağ, boğaz değil, şehir anlaşılır. Bundan dolayı ikinci kelimenin büyük
harfle başladığını ilgili bölümde görmüştük. Bu tür birleşik kelimeler de ayrı
yazılır: Burdur Gölü, Van Gölü; Çanakkale Boğazı, Gülek Boğazı, İstanbul
Boğazı; İskenderun Körfezi, İzmir Körfezi; Ağrı Dağı (krş. Birleşik
kelimeler A. 18).
10. Şahıs adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde,
sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında sondaki unvanlar hariç, şahıs
adları ayrı yazılır: Gazi Osmanpaşa Mahallesi, Yunus Emre Mahallesi; Gazi
Mustafa Kemal Bulvarı; Ziya Gökalp Bulvarı; Nene Hatun Caddesi; Fevzi Çakmak
Sokağı, Cemal Nadir Sokağı; Mustafa Kemalpaşa (ilçesi), Koca
Mustafapaşa; Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Sultan Ahmet Camii, Sütçü İmam
Üniversitesi (bk. Birleşik kelimeler A. 19).
11. Şehirlere sonradan verilmiş olan unvanlar ayrı yazılır: Gazi
Antep, Gazi Magosa, Kahraman Maraş, Şanlı Urfa.
12. Bir kelime birden fazla yerin adı olarak kullanılıyorsa
bu yerleri birbirinden ayırmak için başa getirilen kelimeler ayrı yazılır: Anadolu
Kavağı, Rumeli Kavağı, Karadeniz (veya Zonguldak) Ereğlisi, Konya Ereğlisi,
Marmara Ereğlisi.
13. Ait olduğu dilde ayrı yazılan yabancı yer adları
Türkçede de ayrı yazılır: Buenos Aires, Frankfurt am Main, Freiburg im
Breisgau, Hyde Park, Korlovy Vary, Mont Blanc, New Orleans, New York, Rio de
Janeiro, San Marino, Wiener Neustadt, Titov Veles (krş. Birleşik kelimeler
A. 20).
14. Ev, ocak ve yurt kelimeleriyle kurulan birleşik
kelimeler ayrı yazılır: aş evi, bakım evi, doğum evi, düğün evi, gözlem evi,
huzur evi, konuk evi, ordu evi, radyo evi, yayın evi; aile ocağı, aş ocağı,
sağlık ocağı; öğrenci yurdu, sağlık yurdu, yetiştirme yurdu.
15. Ara, dış, öte, sıra sözlerinin sona
getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: devletler
arası, kıt'alar arası, milletler arası, uluslar arası; ahlâk dışı, çağ dışı,
din dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı; fizik ötesi, kızıl ötesi, mor
ötesi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra.
16. Somut olarak yer belirten üst sözüyle oluşturulan
birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: arka üstü, baş üstü, böbrek üstü
(bezleri), kıç üstü, sırt üstü, tepe üstü.
Somut olarak yer belirten alt sözüyle oluşturulan
birleşik kelime ve terimler de ayrı yazılır: deri altı, su altı, toprak
altı, yer altı (krş. Birleşik kelimeler A. 16).
17. Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış,
orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin
başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: alt
tabaka, alt yapı, alt yazı; üst kat, üst küme, üst yapı; ana arı, ana bilim
dalı, ana cadde, ana dil, ana dili, ana düşünce, ana fikir, ana kent, ana
şehir, ana vatan, ana yön, ana yurt; ön çalışma, ön denetim, ön lisans, ön
seçim, ön söz, ön şart, ön yargı; art damak, art düşünce, art niyet; arka
teker; yan cümle, yan etki; karşı devrim, karşı görüş, karşı oy; iç barış, iç
deniz, iç kulak, iç savaş, iç tüzük; dış borç, dış gezi, dış hat, dış piyasa;
orta dalga, orta elçi, orta kulak, orta oyunu, orta öğrenim; büyük anne, büyük
baba, büyük elçi, büyük şehir; küçük dil, küçük hanım, küçük harf, küçük
parmak; sağ açık, sağ bek; sol açık, sol bek; peşin fikir, peşin hüküm; bir
çenekliler, bir çenetli, bir gözeli, bir hücreli, bir terimli; iki anlamlı, iki
canlı, iki cinslikli, iki çenekliler, iki düzlemli, iki eşeyli; tek anlamlı,
tek erkçi, tek eşli, tek hücreli, tek renkli, tek sesli; çok anlamlı, çok
düzlemli, çok eşli, çok fazlı, çok gözeli, çok hücreli; çift ayaklılar, çift
dişliler, çift kanatlılar, çift parmaklılar.
18. Birden fazla kelimeden oluşan sayılar ayrı yazılır:
on dört, elli iki, yüz altmış dört, kırk bir, üç yüz kırk yedi, bin dokuz yüz
doksan altı (krş. Birleşik kelimeler A. 22).
19. Nota, oyun, tabanca vb. kavramları niteleyen sayılar da
ayrı yazılır: on altılık, otuz ikilik; altmış altı, elli bir; yedi altmış
beşlik, otuz sekizlik, kırk beşlik.
20. İçinde bulunduğumuz gün ve dönemin dışında belli bir
tarihi gösteren bu gün kelimesiyle şu gün, o gün, ertesi gün, geçen
gün, her gün, öbür gün kelimeleri ayrı yazılır.
21. Kanunda bitişik yazılanlar dışında kuruluş adları ayrı
yazılır: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil Kurumu, Yüksek Seçim Kurulu,
Devlet Malzeme Ofisi, Emekli Sandığı, Atatürk Orman Çiftliği (krş. Birleşik
kelimeler A. 31).
22. Herhangi bir sözündeki bir kelimesi gelenekleşmiş
olarak ayrı yazılır.
* * *
Birleşik kelimelerin dışında kalan atasözleri ve deyimler
ayrı yazılır: Akıl yaşta değil baştadır; akıntıya kürek çekmek, çam
devirmek, çanak tutmak, gönlünden geçirmek, göz atmak, kulak asmak, kulak
vermek, çantada keklik, devede kulak, kepçe kuyruk, yağlı kuyruk, yüz
görümlüğü.
Yorumlar
Yorum Gönder