1) “ki” bağlacının
ve “-ki” ekinin yazımı:
Türkçede üç çeşit “ki” vardır:Bağlaç olan“ki”,sıfat
yapan “–ki” ve zamir olan(ilgi zamiri)
“–ki” dir.Bağlaç olan “ki” daima ayrı yazılır.Sıfat yapan “–ki” ve zamir olan
“-ki” eklendiği sözcüğe bitişik yazılır.
Dilimizdeki bu üç farklı
“-ki”yi birbiriyle karıştırmamak için şu pratik yöntemleri uygulayın.
*Cümle içerisinde –ki’den
sonra –ler çokluk ekini getirebiliyorsanız o –ki zamir olan –ki’dir.
Ayrıca zamir olan –ki’nin
bir ismin yerini tuttuğunu ve genellikle zamirlerin üzerine geldiğini de
unutmayın.
-Arabam bozuldu ,
seninki(ler)ni kullanabilir miyim?
-Onunki(ler)
seninki(ler)den daha iyi olmuş.
Görüldüğü gibi cümle
içerisinde –ki zamirinden sonra –ler ekini getirdiğimizde cümlenin yapısında
herhangi bir bozukluk meydana gelmiyor.Öyleyse bu –ki’ler ilgi zamiridir.
*Sıfat yapan –ki de sıfat
tamlaması kurar. Sıfat yapan –ki her zaman bitişik yazılır.Pratik olarak
önündeki isme “hangi” sorusunu yönelterek bulur ve diğer –ki’lerden ayırt
ederiz.
---Sokaktaki çocuklara
sahip çıkmamız gerekiyor.(Hangi çocuklar?)
---Sınıftaki öğrenciler
dışarı çıksın.(Hangi öğrenciler?)
Görüldüğü gibi sıfat yapan
–ki’yi alan sözcüğün hemen önündeki isme hangi sorusunu
yöneltebiliyoruz.Öyleyse bu –ki sıfat
yapan –ki’dir ve eklendiği sıfata daima bitişik yazılır.
*Bağlaç olan “ki” ise daima
ayrı yazılır.Diğer “ki” ekleriyle
karıştırmamak için cümleden çıkartırız, cümlenin yapısında ciddi bir bozukluk
olmuyorsa o “ki” bağlaç olan “ki”dir.Ayrıca bağlaç olan ki’nin daha vurgulu
söylendiğini de göz önünde bulundurmak gerekir.
*Duydum ki unutmuşsun
gözlerimin rengini.(Duydum unutmuşsun gözlerimin rengini)
*Sen ki dünyalara
değersin.(Sen dünyalara değersin.)
*Şimdi anlıyorum ki o
yaptıklarım bir hataydı.(Şimdi anlıyorum o yaptıklarım bir hataydı)
Görüldüğü gibi bağlaç olan
–ki cümleden çıkartıldığında cümlenin anlamında bir daralma olsa da yapısında
ciddi bir bozukluk olmuyor, öyleyse bu –ki’ler bağlaçtır ve daima ayrı yazılır.
NOT:
Mademki,halbuki,oysaki,çünkü,sanki, belki... sözcüklerindeki ‘ki’ ler bağlaç olmasına rağmen kalıplaştığı için bitişik
yazılır.
2) “de” bağlacının ve “de”
bulunma durum ekinin yazımı:
“de” “da” bağlacı da tıpkı
“ki” bağlacı gibi ayrı bir sözcük olduğu için daima ayrı yazılır.Bulunma durum
eki olan “-de,-da, -de,-ta” ise eklendiği sözcüğe bitişik yazılır. “de,da”
bağlacıyla “-de,-da,-te,-ta” ekleri birbiriyle karıştırılmamalıdır.Pratik
olarak birbirinden şu şekilde ayırt ederiz:Cümle içerisinde cümleden “de”yi
çıkartırız,eğer cümlenin yapısında bir bozukluk olmuyorsa o “de”
bağlaçtır.Cümlenin yapısı bozuluyorsa o “de” bulunma durum ekidir.
*Kitap da alacağım.(Kitap
alacağım)
*Sen de onun gibisin.(Sen
onun gibisin)
Görüldüğü gibi bağlaç olan
“de ,da” cümleden çıkartıldığında cümlenin yapısında bir bozukluk olmuyor.Şimdi
de aşağıdaki örnekleri inceleyelim:
*Sende bir şeylerim
kaldı.(Sen bir şeylerim kaldı)
*Onu otobüste gördüm.(Onu
otobüs gördüm)
Görüldüğü gibi bulunma
durum eki cümleden çıkartıldığında cümlenin yapısı bozuluyor.
Önemli uyarı: Bağlaç olan
“de,da”nın kesinlikle “te,ta” biçimi yoktur.
*Sana kazak ta
alacağım.(yanlış)
*Sana kazak da
alacağım.(doğru)
Ayrıca bağlaç olan “de,da” bir özel isimden sonra gelirse kesme
işaretiyle ayrılmaz.
*Bize Ahmet’de
gelecek.(yanlış)
*Bize Ahmet de
gelecek.(doğru)
3. “mi” soru edatının
yazımı:
“mı,mi,mu,mü” soru edatı
eklendiği sözcükten her zaman ayrı yazılır,kendinden sonra gelen ekler soru
edatına bitişik yazılır:
*Yarim İstanbul’u mesken mi
tuttun?
*Bize gelecek misiniz?
*Sen miydin dün rüyalarıma
giren?
Soru edatı olan “mı mi mu
mü” ile fiilden fiil yapan olumsuzluk
eki olan –ma,-me’nin darlaşmış biçimi birbiriyle karıştırılmamalıdır:
*Niçin beni dinle miyorsun?
Yukarıdaki cümlede ‘mi’
ayrı yazılmamalıdır;çünkü buradaki mi soru eki değil, –ma,-me olumsuzluk ekinin
darlaşmış biçimidir.Cümleden mi’yi çıkartıp cümleyi tekrar okuduğumuzda
cümledeki soru anlamının kaybolmadığını sadece olumsuzluğun kaybolduğunu
görürüz.Cümleye soru anlamını katan mi değil, ‘niçin’ sözcüğüdür.
Soru edatı olan
“mı,mi,mu,mü” cümleye soru anlamından başka anlamlar da katabilir.
*Sana güzel mi güzel bir
elbise aldım.(pekiştirme göreviyle kullanılmış)
*Bu testi de çözdün mü
konuyu daha iyi anlarsın.(Çözdüğün zaman)
*Tüm bunları ben mi
yapmışım?(reddetme,kabullenmeme)
4)Sayıların yazımı:
Sayılar daima ayrı
yazılır;ancak çek ve senetlerde sahtekarlığın önlenmesi amacıyla bitişik
yazılır.
*Yaş otuz beş yolun yarısı
eder.
*Bu yıl dershanemize tam
bin beş yüz altmış kişi kayıt yaptırdı.
5)Kısaltmaların
Yazımı:
Birkaç kelimeden oluşan
kurum ve kuruluş adlarının kısaltmaları yapılırken araya nokta konmaz.
*TBMM *PTT *THY *TEK *KKTC *MTA *DSİ
Cümle içerisine
kısaltmalara bir ek getirileceği zaman kısaltmanın son harfinin okunuşu esas
alınır.
*Kardeşim THY’da
çalışıyor.(yanlış)
*Kardeşim THY’de
çalışıyor.(doğru)
*Aç bakalım TV’da ne var?
(yanlış)
*Aç bakalım TV’de ne var?
(doğru)
Tek bir sözcüğün kısaltması yapılıyorsa
kısaltmanın sonuna nokta konur:
*Dr. *Prof. *
c. * s. *
bk.
6)Gün ve Ay Adlarının
Yazımı:
Cümle içinde geçen gün ve
ay isimleri küçük harfle başlar; ancak gün ve ay isimleri bir tarihe
bağlanmışsa yani yanında bir rakam varsa büyük harfle başlatılır.
*Okullar haziranda
kapanıyor.(doğru)
*Okullar 14 Haziran’da
kapanıyor.(doğru)
*Ben 21 Mart 1978 Salı günü
doğmuşum.(doğru)
*Sınav 16 haziran’da
yapılacak(yanlış)
*Sınav 16 Haziran’da
yapılacak. (doğru)
7)Yön İsimlerinin
Yazımı:
Yer-yön bildiren (doğu
,batı,güney,kuzey,orta…) sözcükler, tek başına ya da özel isimden sonra
kullanıldıklarında küçük harfle,özel isimden önce kullanıldıklarında büyük
harfle başlar:
*Siz Kuzey Amerika’yı
gördünüz mü?
*Siz Amerika’nın kuzeyini
gördünüz mü?
*Bu insanlar buraya Güney
Asya’dan gelmişler.
*Bu insanlar buraya Asya’nın
güneyinden gelmişler.
*Sizin daha da batıya
gitmeniz gerekiyor.
NOT:
Yer-yön bildiren kelimeler
eğer bir insan topluluğunun yerini tutuyorsa büyük harfle başlatılmalıdır.
*Bu konuda Batı bizi
anlamıyor.
*Dün Doğu bu haberle
çalkalandı.
8.Coğrafi Terimlerin
Yazımı:
“Ay,Güneş,Dünya,Mars…” gibi kelimeler eğer
coğrafi bir terim olarak gök cisimlerini anlatmak için kullanılırsa büyük
harfle, bunun dışında kullanılırsa küçük harfle başlar:
*Ay,Dünya’nın uydusudur.
*Siz, Dünya’nın Ay’a ve Güneş’e
olan uzaklığını biliyor musunuz?
*Daha dünyalar kadar işim
var.(terimlikten çıkmış)
*Pencereden içeriye güneş
giriyordu.(terimlikten çıkmış ,güneş ışığı anlamında)
9)Tarihlerin Yazılışı:
Gün ve yıl sayıları rakamla
;ay, hem rakamla hem de yazıyla gösterilebilir:
*21 Mart 1978 *25.11.1930 *11.X.2000 *18/01/1919
Not:Tarih bildiren sayılardan
sonra gelen ekler,kesme işaretiyle ayrılır.
*19 Mayıs 1919’da *18.12.1933’te
10)Birleşik Sözcüklerin
Yazımı:
İki ya da daha çok sözcüğün
yeni bir kavramı karşılamak üzere birleşip kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklere
birleşik sözcük denir.
Birleşik sözcüklerden bazıları bitişik yazılırken bazıları da ayrı
yazılır.Bir birleşik sözcüğün bitişik yazılması için şu özellikleri taşıması
gerekir:
a)Anlam Kaymasıyla Oluşmuş
Birleşik Sözcükler Bitişik Yazılır:
Hanımeli,
Kabakulak,Suçiçeği,Kuşpalazı,
b)Ses Değişikliği Yoluyla
Oluşmuş Birleşik Sözcükler Bitişik Yazılır:
Sütlaç,Kaynana,Cumartesi,Nasıl,Niçin,Zannetmek,Hissetmek,Emretmek,Sabretmek,
Kaybolmak,Kahrolmak,reddetmek
c)Tür Değişmesi Yoluyla
Oluşmuş Birleşik Sözcükler Bitişik Yazılır:
Gecekondu,Biçerdöver,Bilirkişi,Dedikodu,Ateşkes
d)Kurallı Birleşik Fiiller
Bitişik Yazılır:
*Yapıverdi,Alıverdi,Öpüver,Koşuver
(Tezlik birleşik fiili)
*Yapabildi,Yürüyebiliyor,Çalışabilmiş
(Yeterlilik birleşik fiili)
*Bakakaldı,Süregelmiştir,Koşadursun
(Süreklilik birleşik fiili)
*Düşeyazdı,Öleyazdı(Yaklaşma
birleşik fiili)
Not:
Etmek, olmak yardımcı
eylemleri önündeki isimle birleşirken önündeki isimde bir ünlü düşmesi ya da
bir ünsüz türemesi varsa bitişik, yoksa ayrı yazılır:
*Hissetmek
,Reddetmek,Emretmek, Terk etmek,Hasta olmak,Ayırt etmek…
11)İkilemelerin
Yazımı:
İkilemeler ayrı yazılır ve
aralarına herhangi bir noktalama işareti konmaz.
*Beni er geç anlayacaksın.
*Sen de doğru dürüst bir iş
bulamadın gitti.
*Beni görüce koşa koşa
yanıma geldi.
12)Büyük Harflerin
Kullanıldığı Yerler:
1)Her cümle büyük harfle
başlar:
*Sana bakmak bütün
rastlantıları reddedip bir mucizeyi anlatmaktır.
2)Yazı başlıklarının her
sözcüğü büyük harfle başlar:
*Türk Dilinin
Korunması *Aile Eğitiminin
Önemi
3)Bütün özel adlar büyük
harfle başlar.Özel adların başlıcaları aşağıda belirtilmiştir:
a)Kişi ad ve soyadları:
*Faruk Nafiz Çamlıbel
b)Hayvanlara verilen adlar:
*Sobanın başında uyuyan
Pamuk mu?
*Bugün Boncuk keyifsiz
gibi.
c)Ulus,mezhep,tarikat din
adları:
*Biz İslamiyet’i 10.
yüzyılda kabul ettik.
*Anadolu’da kurulan
tarikatlardan biri de Aleviliktir.
d)Ülke adları:
*Türkiye ile Yunanistan
ilişkileri eskisine göre şimdi daha iyi.
e)Bulvar,sokak,mahalle
adları:
*Biz Turgut Özal
Bulvarı’nda oturuyoruz.
*Mimar Sinan Mahallesi’ne
yeni bir okul yapılıyor.
f)Kıta,bölge,dağ
,ova,deniz,göl,ırmak…adları:Dağ,ova,deniz,göl,ırmak adları eğer kendinden
önceki özel isme dahilse büyük harfle başlar,dahil değilse küçük harfle başlar.
*Konya Ovası Türkiye’nin
buğday ambarıdır.
Yukarıdaki cümlede ‘ova’
sözcüğü özel isme dahil olduğu için yani ikisi bir olup bir yeri karşıladığı
için büyük harfle başlar.Eğer ‘ova’ sözcüğünü çıkarıp sadece Konya dersek
aklımıza Konya Ovası değil, Konya şehri gelecektir.
*Toros dağları
Akdeniz’dedir.
Yukarıdaki cümlede ‘dağ’
sözcüğü özel isme (Toros) dahil olmadığı
için küçük yazılır.
Özel ismin önündeki dağ
sözcüğünü çıkarttığımızda Torosların tek başına yer adını karşıladığını
görürüz.Öyleyse ‘dağ’ sözcüğü özel isme dahil değildir ve küçük harfle
başlatılmalıdır.
*Siz Tuz Gölü’nü hiç
gördünüz mü?
Yukarıdaki cümlede ‘göl’
sözcüğü büyük harfle başlamalıdır;çünkü ‘göl’ sözcüğü özel isme dahildir.Göl
sözcüğünü cümleden çıkartıp tek başına ‘tuz’
dediğimizde yine tek başına kast edilen yeri karşılamadığını
görüyoruz.Öyleyse buradaki göl sözcüğü özel isme dahildir ve büyük harfle
başlatılmalıdır.Aşağıdaki örnekleri de bu mantık çerçevesinde inceleyiniz.
*Meriç nehri *Alp dağları *Van Gölü *Ağrı Dağı *Çanakkale Boğazı
g)Kurum,kuruluş,örgüt,parti,dernek
adları:
*Sosyal Sigortalar
Kurumu bugün zor durumdadır.
h)Yapı,yapıt,kitap,dergi,gazete
adları:
*Ben Topkapı Sarayı’nı görmeyi çok isterdim.
*Sizlere Küçük Ağa’yı ve
Çalıkuşu’nu okumanızı tavsiye ediyorum.
*Geçenlerde bu makalem Türk
Dili’nde de yayımlandı.
Not:Özel ada dahil olmayan
gazete ve dergi adları büyük harfle başlamaz:
*Dün Hürriyet gazetesinde
yayımlanan köşe yazısını okudun mu?
*Kanun Resmi Gazete’de
yayımlandı.
*Dergah dergisinde
yayımlanan Kırık Aynalar adlı öyküyü okuduktan sonra öyküyü sever oldum.
i)Unvanlar,takma
adlar:Lakaplar, unvanlar büyük harfle başlar.
*Tarık Buğra eserinde Çolak
Salih’in fiziki betimlemesini çok güzel yapar.
*Ahmet Mithat Efendi adeta
bir yazı makinesidir.
*Ahmet Bey içeride mi?
*Sultan Hanım da mı yok?
*Dün Doktor Ahmet Bey
bizdeydi.
*Ahmet doktor olmak
istiyormuş.
Not:
Akrabalık bildiren
sözcükler küçük harfle başlar.
*Ne güzel komşumuzdun sen
Fahriye abla!
*Yarın Ayşe teyzem gelecek.
Ancak akrabalık bildiren
sözcük kişinin lakabı olmuşsa büyük harfle başlatılmalıdır.
*Burada ona herkes Nene
Hatun derdi.
ı)Dil adları:
*Türkçeye, Arapça ve
Farsçadan pek çok kelime girmiştir.
j)Din ve mitoloji
kavramları:
*Tanrı, Allah, Cebrail, Zeus
…
Not: Tanrı sözcüğü özel ad
olarak kullanılmadığı zaman küçük harfle başlatılır.
*Yunanlılar da tanrılarına
kurban sunarmış.
Bazı dini kavramlar
gelenekselleşmiş olarak küçük harfle başlar:cennet,cehennem,sırat köprüsü…
k)Milli ve dini bayramların
adları büyük harfle başlar:
*Kurban Bayramı *Ramazan Bayramı *Cumhuriyet Bayramı….
Yorumlar
Yorum Gönder