DİVAN ŞİİRİNDE RİND VE ZAHİD PORTRESİ

DİVAN ŞİİRİNDE RİND VE ZAHİD PORTRESİ

Rind ve zâhid, klâsik şiirimizde sıkça kullanılan iki insan tipidir. Rind, her zaman itibar gören bir insan tipi olmakla beraber zâhid, ikinci sınıf insan muamelesine tabi tutulmuştur.

Rind ve zâhid, her şeyiyle tamamen birbirine zıttır. Şâirler kendilerini bir rind olarak sayar ve bunun yanında gedalık (dilencilik), fakirlik, derbederlik, sarhoştuk, .âşıklık gibi sıfatları da bununla birlikte kullanırlar.

Zâhid, klâsik şiirimizde İslâmiyet'in estetiğini kavrayamamış, pişmemiş, şekilci, nasihatçı bir insan tipi olarak karşımıza çıkarken rind, umursamaz, kalender, gariban görünüşlü olmasına karşın Allah aşkıyla mest olmuş kişidir.

Zâhid; akla önem verir, akıl ve mantığıyla karar verir. Rind ise yüreğinin götürdüğü yere gider her işte gönlüne danışır. Zahidin elinde teşbihi vardır, rindin ise kadehi... Zâhid, aşkı ve sevgiliyi yasaklar; rind mescide uğramaz, meyhaneyi yurt edinmiştir. Rindin giyimine kuşamına dikkat etmeyen derbeder haline karşılık zâhid, sakal ve sarıkla karşımıza çıkar. Zâhid, yaptığı tüm işleri cenneti umarak yapar, rindin ise cennet ve cehnnem umrunda değildir, yarını düşünmez bu günü yani anı yaşar. Zahidin, yaptığı ameJlerde riya hakimken, rind samimiyetten ödün vermez. Zâhid mala mülke önem verirken rind, dünyadan elini eteğini çekmiştir. Zâhid, zahire (dış görünüşe) göre hüküm verirken; rind, batına (içe) önem verir.

Klâsik Türk Şiirinde Fuzûlî, Nedim, Bakî, Nefî gibi şâirler daha çok ön plana çıkarmıştır. Bunlarınn dışında kalan tüm şâirlerimiz de rindliğe sahip çıkmış ve onu yüceltmişlerdir. Zâhidliği ise yerden yere vurmuş, benimsememiştirler.

Rind tipi klâsik şiirimizi etkileyen bir insan tipi olmaktan çıkıp günümüz Türk şiirini de etkilemesi bakımından da incelenmeye değerdir.

1.GİRİŞ

Rind, sözlüklerde kalender, serseri, ayyaş, dinsiz, münkir anlamlarıyla ön plâna çıkar. Zâhid ise zühd sahibi, şüpheli şeyleri bile terk ederek günahtan kaçan, Allah korkusuyla dünya nimetlerinden el çeken (kimse), müttaki olarak tanımlanır.

Rind ve zâhid kavramı Eski Türk Edebiyatında bu sözlük anlamlarının neredeyse tam zıddıyla kullanılmıştır. Rind kavramı Farsçadan dilimize geçmiş ve 10 yy'dan sonra Iran Edebiyatı yoluyla yayılmıştır. Ömer Hayyam ve Hâfız-ı Şîrâzî rindliğin en büyük temsilcileri olmuşlardır.

Tasavvuf anlamı ile Eski Türk Edebiyatında kullanılan anlamı adeta birleşmiş durumdadır. Bütün dünya bağlarından sıyrılmak, gönlünde Allah'tan başka bütün hevesleri (Mâsiva) yok etmek rindliğin ilk şartıdır. Rind, dinî ibâdetten çok irfan denen gönül bilgisini önem verir. O, şeriatın biçimle ilgili kurallarını reddeder. O bir mutasavvıftır.

Ansiklopedik Divan Şiir Sözlüğünde İskender Pala rind kavramını şöyle açıklamıştır. "Dünya işlerini hoş gören kişi çoğulu rindândır. Rind, acıyı-tatlıyı, iyiyi-kötüyü hoş görür. Üzüntü ve neşe onun katında aynıdır. Hayat felsefesi böyle olan kişilere rind denilir ve rindlik divan şiirinde bir mazmun olarak ele alınır. Rindlik asla kalenderlik değildir. Belki kısmen bohemliktir. Divan şâiri kendini rind olarak değerlendirir. Ona göre cihanın bir put kadar değeri yoktur. Hayatında hiç içki içmeyen şâirlerin dahi çok zaman meyhaneden, içkiden, sâkîden bahsetmeleri çok zaman rindâne bir hayat yaşadıklarını empoze etmek istemelerindendir[1].

Zâhid, muttaki, dindar anlamlarına gelmesine rağmen divan şiirinde bu anlamına farklı bir bakış açısı getirilmiştir. Zâhid, dine bağlıdır ama bu bağlılık dinin şekille ilgili kuralları nadir. O, hamdın pişmemiştir. Zâhid, namazını kılar, orucunu tutar, hac yapar ama bunların altındaki manayı kavrayamamıştır.

İskender Pala, zâhid kavramını şöyle açıklamıştır: "Zâhid, dini konularda anlayışı kıt, her işin ancak dış kabuğunda kalabilen, derinlere inmesini beceremeyen, ilim ve imânı dış görünüşüyle anlayan, bunu da ısrarla başkalarına anlatan ve durmadan öğütler verip topluma düzen verdiklerini sanan kişiler olarak ele alınır. Daracık dünya görüşü içine sıkışıp kalmışlardır. Dar kalıplı bilgilere bağladırlar, hayatın acemisidirler. Bu bakımdan çok zaman gülünç duruma düşerler, imândan hiçbir zaman hakikate ulaşamamışlardır ve samimiyetleri yoktur. Şâirler daima zahidin karşısında âşığı görürler. Zâhidde olanlar âşıkta yoktur. Bu bakımdan geçimsizdirler. Zâhid aşkı inkâr ettiği için bu duruma düşmüştür. Tek emelleri cennete kavuşmaktır. Güzellikleri göremezler. Başkalarını sıkar ızdırap verirler. Bu bakımdan olaya alınırlar. Riyakârdırlar. Ellerinden ve dillerinden teşbih eksik olmaz[2].

Rindler; rind-i aşk, rind-i gedâ, rind-i melâmet-keş, ehl-i harabat, ehl-i'dil, rind-i şeydâ, erbab-ı muhabbet, ehl-i aşk gibi isim ve tamlamalarla kullanılır. Zâhidler, ehl-i zühd, eh!-i huşk, şeyh, vâ'iz, nâsih, hâce, zâhid-i gafil gibi isim ve terkiplerle anılır.

Rind ve zahidi temsil ve ifade eden bazı kelimeleri şöyle sıralayabiliriz:

RIND                                     ZAHID

Gönül (Dil)                             Akıl

Aşk                                         Zühd

İrfan                                       ilim (Bilgi)

Batın                                      Zahir

Meyhane                                Mescid

Cemalullah                             Cennet

Şarap                                      Kevser

Kadeh                                    Teşbih

Kebe                                       Atlas (Dîbâ)

Kaş                                         Mihrâb

Güzel (Hûb)                           Hûrî

Tasavvuf                                Şeriat

Kanaat                                               Açgözlülük

Samimiyet                              Riya

Ân                                          Yarın

            Ahmet Atilla Şentürk Sûfî yahut Zâhid Hakkında adlı eserinde zahidin sosyal hayattaki örneklerini anlatırken Osmanlı Döneminde içkinin sadece1 Müslüman olmayanlara satışının serbest olduğunu ve devletin bundan vergi aldığını belirttikten sonra şunları söyler: "Gerçek yahut sembolik anlamıyla kendisini aşık ve rind, dolayısıyla şaraba düşkün olarak vasıflayan şair kendine bu yolda engel teşkil eden halkı karşısına almak yerine; menfaati ve şah'sına rağbet gösterilmesi için sofu görünen tipleri hedef almıştır. Bu gibi kimseler esasen dindar halk tarafından da savunulamayacaklarından şair daha sözünün başında bir üstünlük kazanmış oluyordu.

Yine bu eserde sofuluk alehtan şiirleri bir sosyal tenkit mekanizması olarak değerlendirir. İçki içenlerin aşk ehli riyadan arınmış olan kimseler olarak nitelendirerek esnek bir kamuoyu oluşturmak için bir propaganda aracı olarak, şiirler  yazılmıştır,  yönünde düşünceler  belirtildikten  sonra  rind  ve  zâhid kavramının birer edebî terim olduğu vurgulanır.

Ümit Yaşar bir rubaisinde rindlerie zâhidlerin vasıflarını anlatır. Zâhidler nedencidir, Rindler nasıla; zâhidler akıl derken, rindler gönül der; zâhidier ayıl diyorken rindler şarap diye haykırır. Bu ikilemi bu şiir ne de güzel anlatmıştır.

Neden diyorum nasıl diyorlar

Gönül diyorum akıl diyorlar

Bir meyhanedeyim körkütük sarhoş

Şarap diyorum ayıl diyorlar..

Sanman bizi kim şîre-i engör ile mestüz

Biz ehl-i harabattanız mest-i elestüz

Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanur lîk

Biz mâil-i bûs-i leb-i câm u kef-i destüz

Sadrın gözedüp neyleyelüm bezm-i cihânun

Pây-ı hum-ı meydüryerimüz bâde-perestüz

Mâ'il değilüz kimsenün azarını amma

Hâtır-şiken-i zâhid-i peymâne-şikestüz

Erbâb-ı garaz bizden ırağ olduğı yeğdür

Düşmez yere zîrâ okumuz sâhib-i şastuz

Bu âlem-i fânide ne mîr ü ne gedâyuz

A'lâlara a'lâlantruz pest ile pestüz

Hem-kâse~i erbâb-ı diliz arbedemüz yok

Meyhanedeyüz gerçi veli aşk ile mestüz

Biz mest-i mey-i meygede-i âlem-i cânuz

Ser-halka-i cem 'îyyet-i peymâne-keşânuz

BTK-4.C/117-118

Divan şiirindeki rind ve zâhid çekişmesinden en fazla etkilenen şâirlerimizden biri de Yahya Kemal Beyatlı'dır. Eski şiirimize hakim ve onu günümüze yansıtıp aktarabilen ender kalemlerden biridir. Rindin aklıyla değil gönlüyle hareket ettiğini ve umursamazlığını şu şiirinde görebiliriz.

RİNDLERİN HAYATI

Batan kader, gelen bora halinde, zorludur

Dağlar nasıl bakarsa siyah ufka öyle bak

Bazan da çevreden nice bir ademoğludur

Görmek değil düşünmeğe bigane kal! Bırak!

Dindar adam tevekkülü rikkatle herkese

İsa'yı çarmıhında uzaktan hatırlatır.

Bir arslan esniyor gibi engin vakar ise

Rindin belaya karşı kayıtsızlığındadır

KGK/85

RİNDLERİN AKŞAMI

Dönülmez akşamın ufkundayız. Vakit çok geç

Bu son fasıldır ey ömrün nasıl geçersen geç

Cihâna bir kere daha gelmek hayal edilse bile

Avunmak istemeyiz böyle bir teselliyle

Geniş kanatlan boşlukta simsiyah açılan

Ve arkasında güneş doğmıyan büyük kapıdan

Geçince bağlıyacak bitmiyen sükunlu gece

Guruba karşı bu son bahçelerde keyfince

Ya şevk içinde harab ol ya aşk içinde gönül

Ya lâle açmalıdır göğsümüzde yahut gül.

KGK/86

Iran Edebiyatı’nın üstad ve rind şâirlerinden Hafız-ı Şirazi'nin adının da anlatıldığı bir şiirinde Yahya Kemal Beyatlı ölümün rindier için huzur dolu bir bahar 'ülkesi olduğunu ve onların Ölseler bile rahat içinde yaşayacaklarını İfade eder.

RİNDLERİN ÖLÜMÜ

Hafız'ın kabri olan bahçede bir gül varmış

Yeniden her gün açanvış kanayan rengiyle

Gece, bülbül ağaran vakte kadar ağlanmış

Eski Şîraz'ı hayal ettiren âhengiyle

Ölüm âsûde bahar ülkesidir bir rinde

Gönlü her yerde buhurdan gibi yıllarca tüter.

Ve serin serviler altında kalan kabrinde

Her seher bir gül açar her gece bir bülbül öter.

KGK/87

Yine Yahya Kemal bir rubaisinde de İran Edebiyatının büyük rubai üstadı ve rindliğin en büyük temsilcilerinden Ömer Hayyam'ı anar ve her sözünde şarap ve kadehe yer verip kevserden bahsetmediğini vurgular.

Hayyâm ki her bahsi açar sâgardan

Bahsetmedi cennete akan kevser'den

Gül sevdi şarap içti gülüp eğlendi

Zevk aldı tırâşîde rubailerden

           YYYÖ/10

Zâhidlerin, rindleri hor görüp onları dinsiz olarak nitelendirmesi onların zahire göre hükmetmelerindendir. Ümit Yaşar Oğuzcan bir rubaisinde âşıklara dinsiz diyenin imânı mı vardır diye sorar.

Aşık ne kadar çekse isabet sayılır

Her türlü cefa onca saadet sayılır

imanı mı varâşıka dinsiz diyenin

Sevmek seni bir başka ibâdet sayılır

                                                          YYYÖ/24

Kullandığımız mısra, dörtlük, beyit ve benzeri bölümlerin altına hangi kaynaktan alındığını, kaçıncı nazım şekli olduğunu yer aldığı nazım şeklinde kaçıncı birim olduğunu gösterip son olarak da sayfa numarasını verdik. Örneğin BD-331. G.5/305 sembolü; Bakî Divanı, 331. gazel, 5. beyit, 305. sayfayı ifade eder.

BİRİNCİ BÖLÜM

RİND VE ZÂHİDDE İBADET

İbâdet, abd (kul) kelimesiyle aynı kökten gelip kulluk etmek anlamına gelir. Niyet Hakk'a kulluk olmasına rağmen uygulamada İslâm dünyasında ve "kişiler nazarında farklılıklar göze çarpar. İşte rind ve zâhid de böyledir. Onların belki de tek ortak noktası Allaha imân etmektir. Fakat uygulamaları, tamamen zıttır.

"Hakikî sevgilini diyarı âşıklar için bir cennettir. Aşktan mahrum sofular ona sadece eh, fena değil, uygun derler. Onlar hakikî sevgilinin diyarının ne
olduğunu bilmezler. Onların cenneti, içinde dünya nimetlerinin hepsinin hazır
bulunduğu bir yerdir. Halbuki âşıklar başka âlemdedirler; onlar dünya
nimetlerinden el etek çekmişlerdir. Onlar için cennet sevgilinin diyarı ve onun
visalidir. Bunu bilmeyen kuru sofular elbette nâdân, cahildirler[3].

Cennet-i kuyuna zühd ehli münâsip öerier.

Ne münâsip ki kıtam bir nice nâdân ile bahs

FDŞ-45.G.2/143

Yeni (Nev) gün (Rûz) anlamına gelen nevruz klâsik şiirimizde baharla Filgiti olarak kullanılmıştır, 21 Mart olarak düşünülür. Bu gün ekinokstur yani gece ve gündüz birbirine eşittir. Nevruz ayş u işreti, zevk ü sefayı ve geşt ü güzârı temsil eder. Yani yenilen, içilen, gezilen tozulan bir zaman dilimidir. Allah'ın en mübarek kulları bite müsbet hava değişimine gönül dünyasında duyup nefsine uyabilir. Bu zamanda yüz yıllık zahidin (yani çok uzun zamandır bu dünya görüşünde istikrar gösteren bir zahidin) bile içip sarhoş olması mazur görülür.

Zâhid-i sad-sâle mest olsa yine ma'zûrdur.

Zühd ü takvaya gelir zîrâ halel nevruzda

NFD-121.G, 2/339

Yine bir önceki beyte paralele olarak Mekke ve Medine'nin şeyhî konumundaki bir zat bile bu güzel nevruz havasına kendini kaptırabilir, güzel sevebilir, âşık olabilir, sarhoş olabilir. Yine bu bahar havasında divan şiirinin bir numaralı mekânı olan meyhane bağı kıskanır.

Bu demde kim şâm u seher meyhane bağa reşk eder  

Mest olsa dilber sevse ger ma'zûrdur şeyhu'l-harem

NFD-15.K.5/95

Şâir, kazara bir zühd ehli ile yani zâhidie ülfet etmeye, dostluk kurmaya muhabbet etmeye başlar; fakat bir rindin bir zâhidie yıldızlarının barışması mümkün değildir. Şâir, zahidin muhabbetine kendini kaptırdığını fark eder ve yüreğinde bir muhasebe ve murakabe başlar. İçip mest olduğun günler şâirin aklına gelince kendi kendine şâir şöyle sorar:

Nice ülfet tutarsın zühd ite bilmem sen ey Nefî

içip mest olduğun hiç hâtır-t nâşâdâ gelmez mi

NFD 13O.g, 5/343

Rindin giyim ve kuşamı gösterişli değildir. Ona eski püskü bir köhne şal "bile yeter, o adeta çırılçıplaktır. Masivâ ve masivâya dair her şeyden sıyrılmıştır. O, hiç kimsenin dedikodusunda değildir. Çılgınlık rindlere has bir özellik olarak göze çarparken, akıl ehli yâni âkil olan zâhidlerin ilim, fazi, zühd ve takva gibi özelliklere vurgulanır. Şeyh Galib'in Şahidi Dede'ye yazmış olduğu tahmisinin üçüncü beşliğinin içeriği bu mahiyettedir.

Bende-i Al-i Abayım bana besdir köhne şâl

Öyle üryanım ki eshâb-i gurur emr-i muhat

Bi tekellüf lâ'übalîyim ne lâzım kil ü kâl

İlm ü fazi ü zühd ü takva âkile oldu ikâl

Âşık-ı şürideyim men fariğ u azadeyim

ŞGD-4.Th, 3/200

Âşıklık ile zühd tamamen birbirine zıt kavramlardır. Bunların bir arada bulunması, yani bir kişinin hem âşık hem de zühd sahibi olması imkânsızdır. Rindfer, zühd sahibi olmak gibi bir gaflet içerisine -ellerinde olmaksızın -girseler bile yapamazlar. Rind nedamet duyar da bu yoldan döner. Âşık çok uğraşsa da zühdde karar kılamaz ve pişmanlık ahi ona kalır.

Dil hânkâh-ı zühdde çok döndü dolaştı

Âşık eser'i âh-ı nedamet sana kaldı

ŞGD-335,G,4/431

Secde hakk'a edilir. Âşıkların sanemleri her şeyden münezzeh olan bir sevgilinin güncelliğini aksettiren dilberler alır. Âşık ona tapmaz onda teselli eden hakkın güzelliğe tapar[4]. Buna karşılık zahîdin ibâdeti namaz, hac, oruç gibi anlaşılması kolay, zahirî ibâdetlerle sınırlıdır. Bunların bile hakîki mânâsına uz edemez[5].

Sanemler secdesidir bizde tâ'at Tann'çün zâhid

Kimi görsen sen öz dîninde teklif-i namaz eyle

FDŞ-235.G,2/574

Mey içtikçe rindin şevki artar ve bu şevk onda bir âdet, bağımlılık, müptelâlık halini almıştır. Şeyhe ibâdet ve taat ile meşgul olmak hoş gelirken, rinde mey içmek hoş gelmiştir. Şeyh ibâdet yolunu seçerken rind olan şâir de meyhanenin yolunu tutar, iradesini meyden yana kullanır. Fuzûli Şeyhe şöyle seslenir:

Mey şevki oluptur bana âdet ey şeyh

Geldikçe bu şevk olur ziyâdet ey şeyh

Hoştur mana mey sana ibâdet ey şeyh

Re'yile gerek aşk u irâdet ey şeyh

FD-18.Rübai 1/199

Gönül tâ var elinde câm-t mey teşbihe el urma

Namaz ehline uyma anlarımla durma, oturma

DŞ-251.G, 1/610

Zahide göre teşbih, ibâdet ve zikrin temel taşıdır. Bu nedenle tesbihsiz bir ibâdet düşünemez. Teşbih çekerken Allah'ı bütün noksanlıklardan tenzih ederiz, O'nun büyüklüğünü vurgularız, O'na hamd ve şükürde bulunuruz. Bu yönleriyle de ibâdet ve taat için vazgeçilmez bir unsur olarak görülmüştür; fakat rindler aynı görüşte değildir.

Şâir ibâdet için kadehi yeterli görüp zahide "Elimizde illâ ki mercan teşbih mi olmalı" diye sorar.

Zâhid bize peymâne yeter sanma tehî-dest

Lâzım mı hemân sübha-i mercan elimizde

NFD-110.G, 2/334

Ta çend gam-i sübha-i sad-dâne çekilsin

Sûfî demidir işret-i peymâne çekilsin.

ND-93.G, 1/322

İnsanı coşturup kendinden geçiren, neşelendiren kadeh rindierin meclisinde elden ele dolaşmaktadır, amma zahidin şarap içmemeye yemini vardır ve bu yemininden dönesi yoktur. O, mercan teşbihini yanından ayırmaz, elinden düşürmez ve hep el üstünde tutar. Zâhid teşbihten gayrısına meyletmez. Ayrıca şâir "dönmek" fiilin anlamıyla oynamış, ahdinden dönmek, teşbihin elde dönmesi, kadehin elden ele dolaşması anlamlarını bu kelimeye yüklemiştir.

Durmaz döner câm-ı tarab dönmez mi ahdinden acep

Zâhid tutar mı elde hep tesbih-i mercanın yine

NFD-103.G,2/331

Dâm, dâne, murg, şikâr gibi kelimeler avlanmayla ilgilidir. Şâir, bu kelimeler arasında bir tenasüp oluşturmuştur. Bir kuşu avlamak için ona buğday taneleriyle çevrili bir tuzak kurulur. Zâhid tuzağa benzeyen teşbihi ile bir avcıdır. O, riya ile başkalarını, yavru kuşları kandırıp ağına düşürecektir. Teşbih riyayı temsil etmesi nedeniyle zerk kelimesiyle birlikte kullanılır.

Şikâr-ı zerk edici turfe murg imiş zâhid

Ki düzdü zerk ile teşbih dâm ü dâne dahi

APD'316.G,5/271

Rind için teşbihin ipinin elinden düşmesi, imamenin bir tarafa, tanelerin bir tarafa yayılması çok önemli bir durum değildir. Onun elinde gece gündüz içki kadehinin kulpu vardır. O, teşbihin ipinin elinden düşmesine ne aldırır, ne umursar, ne de bunun için gam çeker. Rind teşbihin ipinin elinden gitmesine üzülmez. Çünkü elinde kadehi vardır.

Rişte-i teşbih elimden düşse zâhid gam değil

Röz ü şeb destimde çün kim sâk-ı sakidir henüz

APD-120.G.8/176

Hoca kaliteli , bir kumaş olan mermerşahiden yapılmış sarığı başına geçirir. Sarık, imamlığı yani İslâmiyet’te ki din adamlığını temsil eder; İslâm’ın şeklî yönünün bir göstergesidir. Ciddiyetsiz, laubali âşıklar ise "Hoca bırak başına sarığı geçirsin, biz kadehi elimizden düşürmeyelim" şuurundâdır.

Hoca dindarlığı temsil eden sarığı başına geçirir. Buna karşılık âşığın kadehi vardır.

Hâce ursun başına destâr-ı mermerşahiyi

Laubali âşıkın farkında bir sâgar yeter

BD-49,G,3/136

Sakal, İslâmiyet’le özdeşleşmiştir ve Hz. Muhammet'in sünnetidir. Sakal da sarık gibi İslâmiyet'in şekliyle ilgilidir. Sakal zâhidle bütünleştirilmiş ve dindarlık ön plana çıkarılmıştır. Sevgilinin bulunduğu diyarda süpürge olarak âşığın kirpiği yeter de artar. Orada bir zahidin sakallarının bulunmasına hiç gerek yoktur. Âşığın kirpiği zahidin sakalından üstün tutularak onun kesilmesi gerektiği vurgulanmıştır.

Yeter kirpiğin kûy-ı aşkında cârûb

Üzülsün kesilsin hemân riş-i zâhid

BD-42.G,3/126

Hakikî manadaki uçuş için uçan nesnenin ağırlığı fazla olmamalıdır. Bu bağlamda sarık ve cübbe kemmiyet olarak ağırlık ifade ettikleri gibi keyfiyet olarak da bazı özelliklere sahiptirler. Zahidin uçuşa geçmesi için hafiflemesi lâzımdır.

Zahidin yol almasına cübbe ve sarığı engeldir.Yol alması için onları çıkarması yani rindlik yolunu tutması gerekir.

Zâhid ol sıklet ile uçmaya hazırlanma

Çıkar oi cübbe vü destan biraz htffet bul

BD-307.G,8/289

"Rez-duhteri" yada "duhter-i rez" üzüm ağacının kızı demektir, bu kelime anlamıyla bağlantılı olarak şarap manasma kullanılır. Zahidin yüz taneli teşbihi (imame ile birlikte 99'luk teşbihi) şarab uğruna satması ile şarap teşbihe galebe çalmıştır. Zâhid elinden düşürmediği yüz taneli- teşbihi şaraba değişmiş ve teşbihini kaybetmekle kalmamış, yüzsüz de olmuştur. Yani yoldan çıkmıştı

Rez-duhterine sûbha-İ sad-dâneyi satıp

Sofî de yüzsüz oldu görünce o yüzsüzü

NFD-123.G.4/340

Mescid, "Secde edecek yer, namazgah anlamlarına gelir. Kudüs'te Hz. Süleyman tarafından yaptırılan camiin yerine yapılan ve Müslümanların ilk kıblesi olan camiye mescid-i aksa denir.

Mekke'deki, içinde Kabe'nin de bulduğu mabede ise Mescid-i Haram denilir. Mi'rac gecesinde Peygamberimiz Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksa'ya gitmiş, oradan da göğe yükselmiştir.

İbâdet deyince ibâdet de zahidin anladığı ma'nada zahiri bir ibâdettir,seccade üstündedir. Halbuki ibâdet âşıkların aşk içinde olan ibâdetleridir ki onlar her ân, her neye baksalar ruhen ayrı ayrı secde ederler. Zahidin anladığı ibâdet âşıklarda yoktur.¹²

Zâhidâ menden nen asıl kim onursan mescide

Mende tâ'atyoh hemân âlâyiş-iseccâdeem

FDŞ-19.G, 5/473

Ona göre "mihrap" Hakk'a yakınlığı ifade eder. O Hakk'a yakınlığın hakiki manasını bilmez. Rind için mihrap sevgilinin kaşlarıdır. Kaş, "Kabe kavseyin"dir.¹³

Zâhid mihrabı rind sevgilinin kaşının kıvrımını ister.Bu yönden rind zahide rakip değildir.

Severem zahidi kim gûşe-İ mihrabı sever

Ham-ı ebruna rakibin olup olmaz mâ' il

                                                                                     FDŞ-171.G,6/431

Zâhid, asıl secde edilmesi, dönülmesi gereken yeri yani sevgilinin kaşını görmez de mescidin yolunu sorar. O, asıl güzelliğin farkına varmayacak kadar gözsüz ve kördür. Zahir, onun gözlerini kör etmiştir, batını görememektedir, eğri yoldadır. Eğri bir yoldan da doğru bir sona ulaşması mümkün değildir.

Kaşın mihrabını görmez sorar mescid yolun sofi

Bu hüsnü görmeyen gözsüz ne tan varırsa râh eğri

APD-330.G ,3/277

İçki satan birisinin elinde seccade bulunması çelişkidir. Vâ'izin ikide bir halka "cer etmeye" çağırması da bununla bir tutulmuştur. Cerr, medrese öğrencilerinin üç aylarda köylere gidip vaaz vermek, müezzinlik yapmam suretiyle haiktan para ve mal toplamasıdır. Vâ'izin yaşlısı da mescitte bunu öğütlemektedir. O, nerede ve nasıl davranacağını bilmemektedir.

Pîr-i Vâ'iz dem- be-dem mescidde halkı cer eder

Mey- fürûş elinde seccade tutudur n'eylesîn

APD-244.G,6/236  

Ey Fuzûli vera' ehli reh-i mescid tutmuş

Sen reh-i meygede tut uyma o gümrâhlara

FDŞ-152.GJ/384

Zâhid, safa erbabı, keyif ehli, gününü gün'eden, yeme ve içmeye düşkün rindlerin meclisine gelmez. Rindler de zahidin meclisine gitmez. Zâten onun ağlamış yüzüne de hiçbir rind hevesli değildir.  Bir vâ'izin vaaz ederken

duygulanıp ağlaması bir rind için fazla bir şey ifâde etmez, çünkü vâ'iz iki yüzlüdür.

Rindler mescide gitmez. Çünkü Vâ'iz orda ağlayarak vaaz etmektedir.

Varmaz erbâb-ı safa meclisine ey vâ'iz

Ağlamış suretine kimse-heves-nâk değil

BD-309.G ,5/291

Namaz kılarken kıbleye yönelmek gerekir. Aşıklar aşk imamına uyup  sevgilinin  Kabe gibi  Cemalullah olan yüzüne yönelmişlerdir.  Mihrapları da sevgilinin kaşlarıdır. Bu sebeple ki kıblegah eğridir: Kıblegah eğri olunca namaz kılmak da zorlaşır.

Cemâl-i ka'besin gördün imâm-ı âşka uy

Ahmet Namaz ol vakt müşküldür ki ola kıblegah eğri

APD-330.G,6/277

Âşık aşk derdine tutulmuş, Hakkın dergâhında dua ve niyaz etmektedir. Zaten namaz, kelimesinin Arapça da karşılığı olan "Salaf m bir manası da dua demektir. Âşık, namazdan maksat dua şuurundadır, zâhid ise güya namaz kılmaktadır. Namaz kılarken ise zihnini batıl ve süfli şeylerden arındıramamıştır. Hal böyle olunca gerçek manada rind, Allah ile hem-hal iken zâhid zahiren O'na yakın görünürken hakikatte O'ndan çok uzaktadır. "Hakk" ve "Batıl" arasındaki tezat "rind" ve "zahidin" arasındaki karşıtlık ile aynıdır. Zâhid namazı batıl şeyleri düşünerek kılar, namazın hakkını veremez.

Dergâh-ı Hakk'a derd ile âşık niyazda

Bâtıl tasavvur etmede zâhid namazda

BD-446.G, 1/376

Rinde göre, saf şaraptan bıkmak, tiksinmek çok yanlıştır ve mümkün değildir.   Şaraptan   bıkmayan   rind   kolay   kolay   ayık   gezmez,   böylelikle;

Sakın gönlüm yıkarsan pendden dem urma ey nâsih

Hevâ-yı nefs ile bir mülkü vîrân eylemek olmaz.

FDŞ- 113.G,4/293

İnsanların yasaklara karşı olmak, onları yıkmak, delmek gibi içten gelen bir olumsuz psikolojisi vardır. Nasih, nasihat ettikçe rinde aşk zevki daha cazip gelir. Bu durumda rind, devamlı öğüt veren zâhid karşısında aşk zevkini hep zinde ve diri tutar. Zâhid nasihatiyle aşkı yasaklayınca rind de yasağı çiğnemeyi daha çok ister.

Haris eyler meni pendin mezâk-ı aşka ey nâsih
Diriğ etme ki mahzûzam senin peyveste pendinden

FDŞ- 220. G,5/545

"Kavl-i hükemâ" alimlerin sözü demektir ki ona itibar edilmemesi söz konusu değildir. Hükemâ, içtihat yapma bir meselede hüküm verme rütbesine erişmiş kimselerdir;ama rindler, onları bile dinlemeyerek bildiklerini okurlar. Aynı zamanda feieğe de eyvallah etmezler. Bu durumu Nef î şöyle dile getirmiştir.

Rindân-ı Huda perver-i ma'nâ bu mahalde

            Ne çama ne kavl-i hükemâya nazar eyler

NFD-11.K,12/77

Bir rind olan Fuzûli, bir gam tuzağının esirine "Var, git meyhanede bir köşe tut" diye seslenir ve arkasından "Zâhidler bunun zıddını telkin eder, sen sakın onların dediğini tutma" diyerek ona öğüt verir. "Tut-" kelimesini meyhanede bir köşe tutmak, öğüt tutmak, "Kadeh tutmak" anlamlarına gelecek şekilde kullanıp cinas yapar.

Ey esîr-i dâm-ı gam bir göşe-i meyhane tut

Tutma zühhâdın muhalif pendini peymâne'iut

FDŞ-41.G.1/130

Mescidin hatibini ve söylediklerini doğru sayıp onunla amel etmemek gerekir; çünkü o, söylediklerini gönül değil akıl süzgecinden geçirir. Halbuki Kindler için akıl değil gönül önemlidir. Yine mescidin imamını.da âkil saymamak gekir; o, aklıyla hareket etse de idrak ve irfan sahibi değildir. Asıl idrak ve irfan Rahipleri, Âşık ve rind olanlardır.

Hatibin sanma sâdık mescidin kavliyie fi'l etme

İmânın sayma âkil ihtiyar ana tapşurma

FDŞ-251.G,6/612

Asıl âkil yani akıllı kimse odur ki nâsihin söylediklerini bir kenara koyup yüreğinin götürdüğü yere gidendir. Bir rindin yüreği onu ya yiyip içilen bir yere ya da bu paralelde başka bir yere götürür. Âkil, Fuzüli'ye göre aklını kullanan değil gönlünü kullanandır.

Âkil odur ki şimdi koyup pend-i nâsihi

Ayş u tana'um eyleye kavl-i hakîm ile

BD-403.G ,3/348

Âşık olan kimse başka bir âlemdedir; ona nasihat özellikle de zahidin nasihati hiç tesir etmez. Bu edilen öğütler aşığa bir masal bir efsâne gibi gelir. Bilindiği gibi masallarda, efsânelerde aklın almadığı olağanüstü olaylar anlatılır. Rind, zaten aklını kullanmamaktadır, bir de akim almayacağı yani efsane ve masalı andıran öğütlerle ona manevi olarak yüklenmenin hiç manası yoktur. İşte Bakî de bu gerçeği dite getirir. Âşık insana nasihat etmek faydasızdır.

Zahide aşk içre te'sir eylemez Bakiye pend

Mest-i lâ-ya'kil bilirsin dinlemez efsâneyi

BD-509.G,6/417

Zahidin nasihati rindin keyfini bozar, o meclise bir kuruluk, neşesizlik 9elir. Bu kuruluğun gitmesi meclisteki neşenin tazelenmesi sâkînin elindedir,

hatta sâkînin elindeki kadehe bağlıdır. Rind, bu durumda mecliste gönül rahatlığının, huzurun sağlanması için sâkîyi çağırır ve kadeh sunmasını ister.

Zahidin hasihatiyle meclisi verdiği sıkıntıdan ancak mey içerek kurtulmak mümkündür.

Zahidin pendi yübûset verdi saki meclise

Bir kadeh sun kim ter ola revh - i rahattan dimağ

APD-141.G,3/186

Zâhid, rindin aşkı men eden Öğütlerinden iyice bıkmış olmasına rağmen ister istemez kalbine bu nasihatler sirayet etmiştir. Zahidin öğütleri onun bağrını aşka kapatmış. Rindin gönül bahçesi kurak bir toprağa dönüşmüş, artık orada sevda fidanı yeşermez olmuştur. Zahidin verdiği öğütler âşığın gönlünü taşlaştırmış, âşık sevemez olmuştur.

Tesliyet birme mening sanga kilme Zâhidâ

Hep öğütler örtedi bağrım mening sevda imes

ŞGD-130.G ,4/323

Divan şirinde şâirler ayrılık günü ile kıyamet günü arasında bağlantı kurmaktadırlar. Kıyamet günü, ayrılık günü gibi dehşet verici bir gündür. Fakat şâirler ayrılık gününü kıyamet gününden daha şiddetli düşünürler. Şehrin vâ'izi, kıyamet gününü sıkıntı ve eziyet günü olarak açıklamıştır. Fakat bu ayrılık gecesiyle bir değildir.

Şol kıyamet k'anı dûn şerh etti şehrin vâ'izi

Rûz-ı mihnettir velî olmaz şeb-i fürkat gibi

AP-334.G, 4/279

Fuzûli ise mahşer günü ile hicran günü .arasındaki farklılığı, birinin cismi candan ayırması birinin canı cisme döndürmesi olarak açıklar. Mahşer gününün verdiği keder, ayrılık gününde de vardır.

Budur farkı gönül mahşer gününün rûz-ı hicrandan

Ki ol can dönderür cisme bu cismi ayırır candan

FDŞ-214.G.1/528

              Meyhane anlamına gelen "Hârâbat" kelimesi, eski şiirimizde günümüz esinin   dışında bir anlamda   kullanılmıştır.   Harâbâtehli,   meyhane sarhoşları anlamına gelse   de   rindleri   temsil   etmektedir.   Rindler   yarını sinmeyen ve cehennem azabından korkmayan pervasız kimselerdir.  Bu nedenle Vâ'izin rindlere cehennem azabından bahsetmesi yersizdir.

Hârâbat ehline dûzah azabın anma ey zâhid

Ki bunlar ibn-i vakt oldu gam-t ferdayı bilmezler

HB-İDŞA/152

İnsanın derecesinin artmasının, yücelip yükselmesinin yolu vaaz dinlemek değildir. Rindler tarafından vaaza oturmak bir alçaklık olarak değerlendirilir. Yükselmenin yolu irfan meyhanesinin en güzel yerine oturmaktır. Rifat, yüksekli; sadr, en yüksek yer anlamlarına gelir ki alçaklık kelimesiyle tezat oluşturur. Şâir aynı zamanda yetişmek kelimesini de bunlarla ilgili olarak kullanmıştır. Vaaz dinlemek alçaklık olarak değerlendirilir.

Meclis-i va'za oturmak katu alçaklıktır

Sadr-ı meyhâne-i irfana yetiş'rifat bul

BD-307.G,4/289

İKİNCİ BÖLÜM

AŞK KARŞISINDA RİND VE ZÂHİD

Her şeyin başı aşktır. Aşksız hiçbir şey olmaz, olsa bile yarım kalır, bu ilim bile olsa. İlimden meded umarak bir paye alacağını, belli bir rütbeye yükselerek bir yerlere geleceğini ümit edenler yanılgı içersindedir. Kendilerini imkansız arzu ve hayallerle oyalamaktan başka bir şey yapmamıştır. Fuzûli bunu şu efsane kıtasında şöyle dile getirir.

İlim kesbiyle rütbe-i rif’at

Arzû-yı muhal imiş ancak

Aşk imiş her ne var âlemde

ilim bir kîl ü kât imiş ancak

FD-18.Kt/187

Bakî sevmek ve sevilmeye karşı bu kadar katı bir üslûp sergilemesine bir anlam veremez ve ona muhabbetin kural ve kaidelerini "Ben mi koydum?" demekten kendini alamaz ve "Sevmek ile sevilmek ta önceden beri herkes tarafından bilinen bir kıssadır" diye ekler.

Muhabbet resm ü ayinin de sofi ben mi vaz ettim

Mu'ayyen kıssadır sevmek sevilmek mâtekaddemden

BD-367.G, 3/327

^uHavas"tan olan aşk erbabı ile "avam”dan olan zühd sahiplerin devamlı mücadele halindedir. Ama iki tabakanın niyeti de hakkı bilmek, görmektir.

O'nu hakkıyla idrak etmek, ona hamd ve şükürde bulunmaktır. Aşk erbabı ile zühd erbabının tek ortak noktası metotlarının farklı olmasına rağmen budur. Bakî'nin biraz sonra okuyacağımız beyitinde erbab-ı aşka karşılık "Has" eshab-ı zühde karşılık "Âm" kullanılarak mürettep leff ü neşr yapılmış ve aşk ehlinin üstün tutulduğu bir kez daha vurgulanmıştır.

Erbâb-ı aşk cenk eder esbâb-ı zühd ile

Maksûd sensin eyleseler has u âm bahs

BD-25.G.5/116

Sevgilinin güzellik derecesi arttıkça aşk da artar, aşığın huzursuzluğu da sarhoşluğu da artar. Âşıkın maşuka olan aşkı ne denli artarsa maşukta o denli olumsuzluklar görülmeye başlar. Şeyh Galip sevgiliye ve onun bazı özelliklerine meyleden kimseler için şu temennilerde bulunur.

Küfr-i zülfün yâd eden mü'min müselmân olmasın

Nur-ı vechin-seyr eden kâfir sanemhân olmasın

Ebruvânın fikreden zâhidde imân olmasın

Aşkına dil bağlayan âlemde şâdân olmasın

ŞGD-7.MÜS.1/194

Zâhid, rindi bir güzele meyletti diye hemen kâfirlikle itham eder; oysa kâfirlik ile günahkârlık farklı kavramlardır. Zaten bir güzele meyletmek, gönül vermek günah değildir. Rindler de Allah'ın kuludur hem de hakikî kuludur, ama zâhidlerin bunu idrak edecek ne aklı ne izanı vardır.

Bir büt-i çtoe gönül verdik ise ey zâhid

Bize kâfir deme biz dahi Huda'nın kuluyuz

UD-41.G.4/137

Gönül ehli, âşık, rind kimseler sevgilinin zülfünün kıvrımını şeb-bû çiçeğine benzetirler ve bu çiçeğin kokusunun âleme yayıldığından söz ederler; hatta bu güzel kokunun yayıldığı gece için "Bu nasıl bir gecedir ki bir güzel havası var" diye düşünürler. Gece kelimesiyle sevgilinin saçı arasında bir siyahlık uyumu vardır. Ayrıca Bakî, biraz sonra okuyacağımız beytinde "şeb.bû" kelimelerinde cinas sanatına yer vermiştir.

Ehl-i diller şiken-i zülfüne şeb-bû dediler

Âlemi kıldı mu'attar nice şeb bu dediler

BD-184.G,1/214

Rindler güzel sevmeyi alışkanlık haline getirmiştir. Onlar, aşksız: aşk, onlarsız yapamaz. Hatta Bağdatlı Ruhî Terkib-i Bend"inde işi daha da ileriye götürerek hangi yere vardıysa orada bir ay yüzlü güzele vurulduğunu belirtir.

Olduk ne yere vardık ise aşka giriftar

Alındı gönül bir sanem-i mâhlikâya.

BTK-4.C/120

 Şâirin bazt duygularına hakim olması mümkün değildir. Elinde olmadan sevgiliye meyleder. Sofi, sevmeye ister günahtır ister sevaptır ne derse desin trindin umrunda değildir. Çünkü artık ipler onun elinde değildir. Neft içinde bulunduğu   durumu   "Severim"   kelimesini   ısrarla   vurgulayarak   şöyle   dile geîirmiştir.

İhtiyar elde değil sûfî ne dersen de bana

Severim hasılı ol ruh-ı revanı severim

NF-87,G,6/323

Şâir, kimi zaman zahidin nasihatlerinin tesirinde kaldıklarından olsa gerek zühd yolunu tutup, mihrabın köşesine çekilmeye karar verir hatta çekilirler; fakat yaradılışında, yapısında, mayasında güzel sevmek olduğu için bir şehlâ gözlü dilber görür, görmesiyle yoldan inhiraf etmesi bîr olur. O şehlâ gözlü dilber şâiri kendi haline bırakmaz.

Gûşe-i mihrâb tutmuştum reh-i zühd ü salah

Koymadı öz halime o nergis-i şehla meni

FDŞ-225.G,6/622

Şâir kendi kendine "Güzel sevmeyeyim" diye karar alır. Güzel sevmenin eziyet çekmekten başka bir getirişi yoktur. Karar almakla onu uygulamak farklıdır. Gönül eri olan ve aklıyla, mantığıyla hareket eden rindi çılgın gönlü yalancı çıkarır. Bir güzeli sevmekten kendini alıkoyamaz.

Ömrüm oldukça güzel sevmeyeyin dirdüm lîk

N'ideyin bu dil-işeydâ beni yalan etti

BD-16.Kıta, 1/445

Sevgilinin boyu güzel, seçkin, yüksek bir mısra a benzetilmiştir. Nedîm o güzel boytu dilberi benim yerimde kim olsa severdi, anlayışındadır. Yüksek bir mısranın değerini ancak şâirler hakkıyla bilebilir. Nedîm, zahide "Sen şâir olsan böyle güzel ve edebî değeri yüksek bir rrîîsraı beğenmez misin gel insaf eyle," diye seslenir.

Zahidin sevgilisinin boyuna bakıp kendisine hak vermesi ve insafa gelmesi işlenir.

Kametin seyr eyle insaf et o bâlâ mısra'ı

Zâhidâ sen şâir olsan intihâb etmez misin

ND-73.G,2/312

Âşık olan kimse dünyâ ile ilişiğini kesmiştir. O, maşukundan başkasını görmez.duymaz bilmez.

Hele bir de bu duyması gereken zahidin güzel sevmeyi yasaklayan öğüdü ise o, hiç oralı olmaz, kulak ardı eder. Dinimizde ise sevmeyi men eden bir hüküm bulunmamaktadır. Bu durumda bu yoklama efsaneden öteye geçemez, aslı astarı yoktur.

Zâhidâ aşk içre te'sir eylemez Bakîye pend

Mest-i lâ-ya'kil bilirsin dinlemez efsâneyi

BD-509,6/417

Kuru kuruya sevgiliyle sohbet edilmez, mey de sohbeti tamamlayan bir unsur olarak verilir.Bakî, bu durumu bülbülün diliyle bize telkin eder. Kendi diliyle ise zühdü terk etmeyi, aşk rindlerinin mezhebine girmeyi, canını bir güzele vermeyi, şarap içip bağa girmeyi hasılı sevgiliyle gününü gün etmeyi şu mısralarıyla verir.

Terk eyle zühdü mezheb-i rindân-ı aşka gir

Nakd-İ revanı bir bût-i zîbâ cemâle vir

Birkaç piyâle bade çekip deyr-i bağa ir

Bülbül kitabın almış ele pendi bu ki dir

Hoştur piyâle bir sanem~i gül-izâr ile

BD-6,Mus,3,1/94

Rindin en  bariz vasfı âşık olmasıdır. Aşk,  rind  kelimesiyle  birlikte Kanılıp rindjiğin derecesini adeta kuvvetlendirir. Şâir; "Aşk rindiyiz" der ve ardından "Nefî-i bi-perva (Pervasız Nefî)" gibi ibaresini ekler ki  burada benzetme  sanatı   yapılmıştır.   Benzetmedeki  güçlü   unsur  "Pervasız   Nefî Ekibidir. Böylece Nefî kendini rindlikte en üst seviyeye çıkarır.

Rind-i aşkız hâsılı Nefî-i bî-pervâ gibi

Âşinâya âşinâ bigâneye bigâneyiz

NFD-56.G,5/308

Zâhid, zühd ehli iken, rind aşk ehlidir. Böyle olunca aşk ile zühd karşı karşıya gelmiş olur. Nefî'nin biraz sonra okuyacağımız beytinde aşka karşılık zühd, haneye karşılık bina, süst-bünyâda karşılık esas, üstüvâra karşıt harap kelimesi kullanılmıştır, (leff ü neşr ) üstüvâr kelimesi süst-bünyâd ile harab kelimesinin zıddı olacak şekilde kullanıldığı için tezat yapılmıştır. Şâir, zühdün (zaten) temelli zayıf binasını yıkmak isterken aşk evinin temelini sağlamlaştırmak ister.

Eyleyip zühdün binâ-yi süst-bünyâdtn harâb

Hâne-i aşkın esâsın üstüvâr etsem gerek

BD-273.G,4/268

Rindlik felsefesinde sevgili en büyük yeri temsil eder. Onun uğruna can dahil olmak üzere her şey feda edilir. Onun meclise gelmesi rindin kendine gelmesidir, içkilerin ayağa düşmesidir, aşığın ayağının yere değmemesidir. İçkinin su gibi akması rindlerin şişelerinin kırılması hep sevgilinin yüzü suyu hürmeti nedir.

Sâkîyâ meclise gel cismime gelsin cânım

Ahdler tevbeler ol sâgara kurbân olsun

Ayağın sakınarak basma aman sultânım

Dökülen mey kınlan şîşe-i rindân olsun

ND-35.Mus,1/260

Sevgilinin rindlerin meclisine gelmesi üzerinde ısrarlı ve arzulu bir şekilde durulur. Sevgilinin meclise gelmesi pek bir şey ifade etmez, esasen maksut 8,un daima-mecliste kalmasıdır. Rindler sevgilinin ayağına yüz sürmeye çoktan hazırdır. Ayak ile yüz arasında birisi yukarıyı, diğeri ise aşağıyı temsil etmesi nedeniyle tezat vardır. Ayak kelimesi aynı zamanda kadeh anlamına geldiği için ıâm yapılmıştır, dolayısıyla Nefî'nin beytinde ihâm-ı tezat vardır.

Her ne dem lutfeyleyip bezmi müşerref eylesen

Ehl-i bezm ayağına yüz sürmeğe amadedir

NFD.3.Mus,3-3/263

Zahidin aklı ve idraki kıttır, bu nedenle güzelliğin kadrini, kıymetini bilmez. Ne demişler: "Cevahir kadrini cevher füruşân anlar." Zâhid kim, cevher-füruşan olmak kim? Canlılar arasında en yüce varlık insandır, insanlar arasında da sevgilinin özene bezene yaratıldığı imajı vardır. İnsanlıktan nasibini almamış zahidin bu güzel yaradılışa meyletmemesi çok normal bir durum olarak görülür.

Dîde-i zâhid ne idrâk ede hüsnün kadrini

Mâ'it olmaz ahsen-i takvime inşân olamayan

APD-227.G, 5/228

Sevgili bir mumdur, âşık ise onun ateşinin etrafında dönüp dolaşan ve sonunda kendini ateşe atacak bir pervanedir. Yâr, âşık, kadeh, mum; meclisi tamamlayan unsurlardır. Bir rindin meclisinde bunlar olduktan sonra rind başka ne isteyebilir ki...

Dün gece meclisimiz yâr ile rindâne idi

Ben idim sâgar idi şem' idi pervane idi

NFD-134/2.G,1/346

Sevgilin güzel sureti cihanı süsleyen sanatlı bir ayna gibi düşünülür. Sûret-i zîbâ iilâ sevgilin yüzü olarak d üşün Ölmeyebilir. Bu terkip dış dünyadaki güzellikler, yani Allah'ın tecelligâhı olarak da düşünülebilir. Her iki alternatifte de ffer güzelin ister dış dünyanın güzelliğine hakkıyla bakmayı bilmediğini Anlayabiliriz.

Zâhidâ ibret gözün aç suret-i zibâya bak

Bir nazar âyine-i sun-t cihân-ârâyâ bak

BD-239G.G.1/248

Rind-meşrep olan şâirin gönlü bir güzel istemektedir ki bu güzelin sıfatları arasında âlemi ateşe verebilecek bir rind olması, genç, boylu poslu olması sayılır. "Rind-i âiem-sûz" terkibi âlemi yakan rind anlamındadır. Bu tamlama sevgilinin değil gönlün bir özelliği olarak da düşünülebilir.

Gönül bir rind-i âlem-sûz şûh-ı şeh-levend ister

Ki aşk oduna yakmağa di! ü candan sipend ister

BD-143.G.1/190

“Aşk bir ilâhî takdirdir. Allah böyle olmamı istemiş. Bu aşk ve rüsvalık İtlerin eseridir. Bunu inkâr etme ve beni aşktan men etme . Aşk Allah'ın İdindir, diyor."[6]   Allah’ın takdirini inkâr veya O'na karşı çıkmak küfürdür, zahidin aşkı yasaklayan bir nasihati aslında İslâmiyetle çelişmektedir.

Âşık u rüsvâ görüp men etme ey nâsih meni

Münkîr-i âsâr-ı takdir-i ilâhî olmagıl

FDŞ-167.G.6/420

Aşkı yasaklayan kişi, bazen ehl-i vera' bazen zâhid, bazen nâsih, bazen vâ'iz, bazen imam, bazen sofî, bazen hâce, bazen de bir müderris olarak karşımıza çıkar. Zâhid, rindi aşktan yasaklayadursun, gönül ehli rindler aşksız geçen anlarının -varsa- kazasını yapmak isterler.

Men eyler İmiş mes'ele-i aşkı müderris

Ey hâce onun varise yaklaştı kazası

BD-508.G.2/216

Put için genelde "Gümüş göğüslü" sıfatı kullanılır. Put kelimesine karşılık Tanrı kelimesi kullanılarak tezat sanatı yapılmıştır. Zâhid rinde güzellere bakma diye telkinde bulunur. Güzel sevme kabiliyetini âşığın gönlüne veren Hak'tır. Zâhid, güya rindi bu beladan kurtarmak ister. Aşkın bir diğer adı da belâdır. Zâhid, bu belâdan rindi kurtarmak istemekle Allah'ın takdirini inkâra yeltendiğinin farkında bile değildir.

Deme zâhid ki terk et sim-ber bütler temaşasın

Meni kim kurtarır tanrı sataşdurmuş belâlardan

FDŞ-205.G.4/507

Allah rindin yaradılışına nasıl Ki güzel sevme vasfını yerleştirmişse işte öyle zahidin yaradılışına da güzele meyletme inceliğini koymamıştır, işte bu zarurettendir ki sofî aşka karşı perhiz etmek zorunda kalmıştır.

Meyl-i hüsn etmeye tab'ında letafet konmamış

Ol zaruretten durur sofî bu perhizin senin

APD-162.G.3/195

Aşka ve güzele karşı perhizli olan zâhid, bir dilberin kaşlarının kavisine bakarsa dindarlık binası yıkılabilir. İşte bu durumu alaysı bir dille Ahmet Paşa ; "Zahide aman dikkat et, mübarekliğine zeval geliverir." kabilinden takılır.

Kaşların takına ey zâfıid-i perhizgâr

Bakma sakın kim binâ-yı zühd vîrân olmasın

APD-251.G,6/240

Şeriat, akla dayandığı için aşkı yasaklamaktadır. Fuzûli'nin aşk yolunda nasıl harap olduğunu gören halk, artık güzellere; korkusundan, "Biz de bu duruma düşeriz", diye meyledemiyor. Fuzûli'nin bu davranışı aşkı men' etmek yolunda şeriata uygundur.[7] Fuzûli bunu bir gazelinin ilk beyitinde şöyle ifade etmektedir.

Olmaz oldu görüp ahvâlimi il hûblara âşık

Aşk nehyinde bu rüsvalığın gör sefa muvafık

FDŞ-148. G, 1/372

Aşk, aşka yabancı kimseler nezdinde, yani âkiller, hatta akılsızlar katında kötü, yapılmaması gereken bir günahtır. Âşığa da bu yönde Öğüt verirler ama bu sözler rindin bir kulağından girer, öteki kulağından çıkar. Onun aşka olan ihtirası daha fazla artar.

Haris eyler meni pendin mezâk-ı aşka ey nâsih

Diriğ etme ki mahzözam senin peyveste pendinden

FDŞ-220.G, 5/545

Zâhidlerin gönlünde genç ve güzel bir sevgilinin bulunması yanlıştır. Çünkü böyle bir güzeli sevmek zâhidlerin değil rindlerin işidir. İmân cevherinin de şeytanın sinesinde bulunması mümkün değildir. İmân, ancak bir müminin kalbinde yeşerîr. Bu düşüncelerin anlatıldığı Şeyh Galib'in birazdan okuyacağımız beyti edebî yönden de kuvvetlidir. Hâtır-ı zühhada karşılık sine-İ şeytan, aşk-ı cüvânâna karşılık gevher-i imân kullanılarak Leff ü neşr yapılmıştır.

Hâtır-ı zühhâdda aşk-ı cüvânân galat

Sîne-i şeytânda gevher-i İmân galat

ŞGD-149. G, 1/332

Bakî hangi akla uyup da zahide derdini açmıştır bilinmez ama sonunda pişmanlık duyduğu kesindir. Şâir, zahidi bir arkadaş, bir sırdaş, bir dost zanneder; fakat damdan düşenin halini damdan düşen anlar. Aç tokun hafini ne bilir. (Derd ve bî-derd kelimeleri arasındaki iştikakı unutmamak gerekir.)

Zahide aşkın gamı hem-hâl sandım söyledim

Kılmayaydım derdimi bîderde ifşa kâşki

BD-496.G.2/409

"Dânisten" Farsça'da "Bilmek" fiilidir. Dânâ bilen; dânâ-dil, gönlüyle anlayan, nâ-dân ile dânâ arasında aynı kökten geldikleri için iştikak sanatı Sardır. Sofînin geldiği bir mecliste aşktan bahsetmenin anlamı yoktur. Akıllı insan sırrını akılsız birine duyurmaz.

Sofî gelince açma sakın aşk hadîsin

Dânâ-dil isen sırrını nâdâna duyurma

BD-4Ö5.G,4/35O

Aşk abdalının sırrını zahidin anması onun helakına sebep olabilir. Çünkü bir insana kardıramayacağından fazla yük vermek onun zarar görmesine sebep olur. Aşkın sırtarı, muhakkak bunları kaldıramayan zahidin ölmesine vesile olabilir.

Anma aşk abdalının razın helak eyler seni

Bunların esrarı ey zâhid katı kattal olur

BD-72.G.4/145

"Bir şeyden haberi olmayan zâhid, aşkı ayıplıyor ve bunu bir hüner, bir marifet biliyor. Fakat hakikatte onun hüner ve marifet bildiği şey ayıptır. Âşıklar ayıplanmaz. Ayıp dediği aşk da bir hünerdir, bir üstünlük ve bir değerdir."[8] Zâhid, kabahat üstüne kabahat işler..Bilmediğini dahi bilmez.

Aşk ayıbını bilürsen hüner ey zâhid-i gafil

Hüneri ayıptır amma dedügün ayb hünerdir.

FDŞ-83.G,5/228

"Zâhid, şeriat ehli, aklı esas olarak kabul eder. Tarikat ehli ise aşkı... Tasavvuf ve tarikat ehline göre zâhid akıl davasındadır. Fakat aklın eseri olan ilimden nasipsizdir. Binaenaleyh, cahildir. Tasavvufa göre aşk da esasında akıldır. Aklın, insanın mistik varlığında devam eden bir uzantısıdır.  Bunu düşünebilmek çok derine inmektir ki zâhid bu tefekkürden mahrumdur.[9] Zahidin aşk zevkini inkar etmekle tamamen cahilliğini de itiraf etmiş olur.

Ey Fuzûli zâhid er da'vâ-yı aki eyler ne sûd

Nefy-i zevk-i aşktır cehline ayn-ı i'tirâf

FDŞ-145.GJ/366

Ocak; hastalıkların tedavisinde müracaat edilen yer, aile, yemek ve ekmek pişirilen yer manalarına gelir. Ocak, şule, sûzan yanmakla ilgili kavramlar olduğu İçin tenasüp sanatına başvurulmuştur. Fuzûli'nin birazdan okuyacağımız beytinde bir ocak resmi çizilmiştir. Fuzûlî âşıklar adına zahide şöyle seslenir:" Ey zâhid! Parçalanmış sinemizden çıkan alevi gör ve bizden sakın. Biz öyle bir ocağız ki kapımız, penceremiz (aşk ateşiyle) yanar."

Zâhidâ gör sine-çâki şulesin bizden sakın

Bir ocağız biz ki sûzândır der ü dîvânmız

FDŞ-107. G, 2/279

Zâhid, aşkı yasaklamayı telkin ederken rind ise aşkı över ve tavsiye eder; ettiği muhabbet ve sohbetlerinde bunu işler ama gel gelelim cevherinde aşk kabiliyeti olmayan sofiye bunlar işlemez. Zâhid bunlardan etkilenmez. Böyle olunca aşk meclisinin edeplerini öğrenmez.

Zâhid ne bile meclis-i aşkın edeblerin

Çön kim mü'essir olmaya sohbet ne fâide

APD-26İ.G.3/261

Sofi, sevgilinin dudağının kadehinin safasında hiçbir şey anlamaz. Çünkü onun zevksiz kitabında gönlü açan, ruhu ferahlatan, rahatlatan şaraptan haz alınmaz diye yazar. Buradaki kitaptan kasıt Kur'an-ı Kerim olmalıdır. Zâhid, Kuran'ın hükümlerini zahiri olarak anladığından içki içmeyi haram saymıştır.

Safâ-yı câm~ı talinden ne halet kesb eder sofi

Kitab~ı bî-mezâk etmez şarâb-ı dil-güşâdan haz

BD-223.G,3/237

Güzel sevme başlı başına bir İlimdir, fendir. Onun kendisine has kuralları, kanunları vardır. Bu ilimde İlerlemek her yiğidin harcı değildir. Bu sahada sadece rindler yol kat edebilirler. Zâhidler ise bu yolda yürümesini bilmezler. Nedîm şu mükemmel beytinde zâhidlere yardım elini uzatmak ister ve güzel sevmede bir probleminiz varsa gelin benim gibi tecrübe ve araştırma sahibi biri size yardımcı olsun, der. (Tahkik, itkan, fen, müşkil birbiriyle mütenasiptir,)

Rind güzel sevmede mahirdir. Zâhid ise bundan âciz ve câhildir.

Güzel sevmekte zâhid müşkilin var ise bizden sor

Bizim ol fende çok tahkikimiz itkânımız vardır

ND-26.G,5/286

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

RİNDZÂHİD VE İÇKİ ALEMİ'

Rindlikle İlgili olarak içki âlemini kuru-kuruya ve zahiri manada Inlamamak gerekir. İçki âleminin ana unsuru meydir ki tasavvufta ilâhî aşkı lemsil eder. Rindlerin meye olan aşırı düşkünlüğü meyin içeriğini ve faydalarını çokluk ve genişliği, mey İçme mekanının ve tasavvufta tekke anlamının meyhanede yoğunlaşması ayrıca rindin meyine karşılık zahidin kevsere meyletmesi bu bölümün maddelerini ayırmada etkilendiğimiz hususlar olmuştur.

Mahrem olmaz rindler bezminde mey nûş etmeyen

Ey Fuzuli çek ayağ ol bezmden ya çek ayağ

FDŞ-U3.G,7/361

Pür olup devr edicek meclis-i mestanı kadeh

Çarh olur halka-i rindân meh-itâbânı kadeh

BD-32.G, 1/120

Pür-safâ dâ'im dili bir şuh hem-demdir kadeh

Ta ezelden meclis-t rindâna mahremdir kadeh

NFD-27.G,1/293

Hep anun ile söyleşiriz râz-ı derûnu

Mecliste bizim duhter-irez mahremimizdir

ND-38.G ,3/293

Biz âşık-t azadeyiz amma esir-i badeyiz

Alüfteyiz dil-dâdeyiz bizden diriğ etme kerem

ND-15.K.16/95

Ne gördü bade de bilmem ki oldu bâde-perest

Mürid-i meşreb-i zübhâd gördüğün gönlüm

FDŞ-199.G,3/491

Rindân-ı harabati vü mestân-ı elestiz

Mahşerde dahi câm-ı mey-i aşk ile mestiz ''

NFD-44.G, 1/302

Rind hâk olsa dahi dürd-i hum-ı bade olur.

Ne ise koymaz elinden mey ü sahbâ eteğin

FDŞ-219.G.6/543

Men hod oldum ey türabımdan olan sâgar müdâm

Rindler bezmin gezip bir bir yetir benden niyaz

FDŞ-111. G, 5/289

Acep tiryak-i Nef’idir cihanın zehr-i kahrına

Koma Nefî elinden rind İsen mânend-i Cem sahbâ

NFD-4.G ,5/282

Zevki o rind eyler tamam kim tuta mest ü şâd-kâm

Bir elde câm-ı lâle-fâm bir elde zülf-i ham-be-ham

NFD-15.K.8/95

Bir iki rind-i kadeh-peymâyıla

Mâ'il-inûş-ı dem-â-demdir gönül

ŞGD-200.G,3/362

Rind olan câm alır eline müdâm

Lâle-veş nev-bahara katlanmaz

BD-200.G,2/223

Gül gibi bâde-i rengine ne ibram gerek

Zahidin kanın içerdim eğer İbram olsa

BD-460.G, 3/385

Ya neylesin bî-gâreler âlüfteler âvâreler

Sâgar sunar meh-pâreler nûş etmemek olur sitem

NFD-15.K,6/95

Zâhidâ kevseri yarın kim içelim görelim

Hele biz nûş edelim câm-ı safâyı bu gece

NFD-112.G, 2/335

Nice bir dagdaga-i bahs u cidal ey Bakî

Varalım ayş edelim meclis-i rindâne biraz      

                                                                         BD-205.G,5/226

Hemişe hurrem ü handan elinde sâgar-ı zer

Felekte olmaya gün gibi rind-i âlem-sûz  '

BD-198.G ,3/222

Tehi-dest olsan ey rind-İ gedâ gam çekme kim elde

Zer-i sürh olmasın gül-gûn şarab-ı dil-göşâ olsun

BD-351.G,4/317

Rindler camın habab-âsâ yüzüne baktılar

Mey gibi sakî-i bezmin ayağına aktılar

BD- 117.0,1/173 _

Pales-pâre-i rind-i be-dûş kâse be-kef

Zekâi-ı mey verilir bir diyara dek gideriz

IDŞA/306

Meydir mihekk-i âşıkân âşûb-t dil-ârâm-ı cân

Ser-mâye-i pir-i mugân pîrâye-i bezm-i sanem

NFD-15. Kas, 12/95

Sâkîyâ badeyi sen âşık-ı cûşendeye sun

Hamdır zahide amma mey-i cûşide gerek

ND-57.G.2/30

Gam-ı meyden sor hele keyfiyyet-i rindânı sen

Gen hûmâr-ı hecrine şûr-ı sitem geh cûş-i naz

ŞGD-124.G.3/319

Çemende su gibi sofî şarap içmek gerek şimdi

Be hey sofî bu mevsimler ne ayıklık zamanıdır.

BD-181.G,2/212

Koyalım sâgarı zâhid sana hem-reng olalım

Bize keyfiyyet-i sahbâ gibi bir halet bul

BD-307.G, 3/289

Hemân ser meciis-i rindâna gelmendir senin matlûb

Gel ey bigâne meşreb bade içmezsen kadehkâr ol

ND-79.G,4/315 ^;

Bakî yine mey İçmeye and içti demişler

Dîvâne midir bade dururken içe andı

İDŞA.174

Bakiyi mey-i nâba yemin etti demişler

Gül gibi ele sağar alıp içmez ol andı.

BD-524.G,5/426

Câm tut der sâkî-i gul-çihre zâhid terk-i câm

Ey gönül fıkr eyle gör kim hansıdır. tutmalı pend

FDŞ-63.G,6/181

Buyurma îevbe bana ol şarabdan nasih

Ki görse anı tutar cezm-i tarîk-i tevbe

Nasûh FDŞ-55.G.2/166

Sana zâhid eğer derse şarâb-ı dil-güşâdan geç

Şarâb-ı dilgüşâdan geçme ey dil sen riyadan geç

RuhiBTK-5.C/121

Mey-i gül-gûnu dedin akla ziyandır zâhid

Bu mudur akl ki terk-i mey-i gülgûn ettin

FDŞ-151.G.2/382

Gül mevsiminde tevbe-i meyden benim gibi

Zannım budur ki sen de peşîmânsın ey gönül

ND-78,G,2/214

Dün Fuzûlî sehv edip geçmiş mey ü mahbûbdan

Tevbe edip bu yaman isten peşîmân olsa yeğ

FDŞ-155.G,6/392

Sâkîyâ peymâne sun kim tevbe vü peymânımı

Sofiler dülbendi gibi târ-mâr etsem gerek

APD-151.G.8/191

Mey men'ini eyleyip şiar ey vâ'iz

Tuttun reh-i ta'n-ı aşkı yâr ey vâ'iz

Terk-i mey ümahbûb edip cennet için  

Şerh eyle ki cennette ne vâr ey vâ'iz

FD-48.B/204

Mail değiliz kimsenin âzânna amma

Hâtır-şiken-i zâhid-i peymâne-şikestiz

BTK-4.C./118

Müdâm içen münafıktır demiş minberde vâ'iz

Ne çâre hey müselmânlar münafıklık zamanıdır

BD-181.G.3/212

                     

Ey huşk zâhid dem urma meyden

Dest-i du'âyı mercan edersin

ŞGD-238.G.5A383

Getir ey saki ferhunde-likâ bu meyden

Canı varise desin sûft-i dil-mürde haram

NFD~50.K,16&15

Şakk eder imânını zâhidlerin

Nûş-i mey-i muntasıf-ı mâhtâb

ŞGD-14.G,14/256

Sûfî gibi münkir değiiiz keyf-i şarâba

Biz mu'tekid-i mürşid-İ seccâde-i aşkız

NFD-51.G, 4/306

Sûfî ne bilir kadrini zevk-i mey-i nâbın

Bilseydi ger olurdu hemân hâk-i reh-i mest

NFD-22.G,4/292

Ey Fuzûli ne bilir ehl-İ vera' mey zevkin

Enkere'l-hikmetü men cehlen nehak

FDŞ-152.GJ/384

Mey akili irşâd eder âşıkları dil-şâd eder

Şeyle verir berbad eder dillerde koymaz gird-i gam

NFD-15.Kas,13/95

Sofi kem ider idi meyli ona

Kalbe ger virmese safa mey-i nab

BD-21.G,3/114

Jeng-i gamdan pak eder mifat-ı kalbin âşıkın

Zâhidâ İç mevsim-ı güldür şarâb-ı la't-i nâb

Nef D-G ,2/286

Olma hali dürd-keşler sohbetinden ey gönül

Ger dilersen edesen ayine-i idraki saf

FDŞ-14S.G,2/364

Zâhid ölür gider gam-t havz-ı behiştten

Biz bir kadeh şarap ile def-i gam eyleriz

ND-49.G, 4/299

Bir kadehle bizi sâkî gamdan âzâd eyledi

Şâd olsun gönlü anun gönlümü şâd eyledi.

Hoca Dehhani-OTM/582

Sofî safâ-yı câm ile dilden keder gider

Rindân-ı sine-saf ile gel eyleme inad

BD-38.G.3/124

Zâhid suâl ederse ki meyden nedir murad

Bizde safadır anda kudûret cevâb ana

FDŞ-9.G.2/42

Sanman bizi kim şire-i engûr ile mestiz

Biz ehl-i hârâbattanız mest-İ elestiz.

RûhiBTK-4.C/117

Meyden safâ-yt bâtın humdur garaz hemân

Erbâb-ı zahir anlayamazlar muradımız

BD-192.G.5/218

Götürüp ayağı hndân-ı selef kesretten

Çektiler câmt fenayı bize yâ hû dediler

BD-18.G,2/211

Sofîyâ nâme-i esrâr-ı Hakk'a mahrem isen

Olma münkir mey-i safı gibi bed-nâmlara

APD-272.G.6/249

Cür'a-dân abdala gerçi mahzenü'l-esrârdır

Rind-i dürd-âşâma sâgarmatla'ül-envârdır.

BD-58.G,1/135

Softyâ ger diler isen ki dimağın ola ter

Tur ayağ al eline yatma kuru kab gibi

APD-335.G, 10/280

Koyalım sâgarı zâhid sana hem-reng olalım

Bize keyfiyet-i sahbâ gibi bir balet bul

BD-307.G.3/289

Gah rind-i gedâyâ feyz erişir

Câm-ı mey meş'al-i bidayet olur.

BD-93.GJ/158

Nûş eden câm-ı lebin ölmekten asla gam yemez

Kim humarı olmaz ey saki şarab-ı Kevserîn

B-ADŞŞ/239

Kevser-i âteş-nihâdın adı aşk

Dûzah-ı cennet-nûmânın adı aşk.

ŞG-ADŞŞ/239

İşittik âhirette hur u kevser var imiş amma

Nazır olur mu hey sofi mey ü mahbûba dünyâda

BD-449.G.4/378

Vâ'iz ne kadar kevser ü hûr ansa uzatsa

Olmaz mey ü mahhûbdan olkissa ferağım

NFD-82.G.4/320

Her kimin takdirden maksudu öz kadrincedir

Ehl-i aşk ister zülâl-i vasi zâhid sel-sebil

FDŞ-174.G, 3/438

Ukbâdâ kevser istemesin rind-i mey-gede

Dünyada bes kötü değil mi mey-i erguvan içer

FDŞ-86.G,4/235

Zâhidâ kevseri yarın kim içelim görelim

Hele biz nûş edelim câm-ı safayı bu gece

NFD-112.G.2/335

Tehdîd ile geçti rüzgâr ey vâ 'iz

Fevt oldu şerab-ı vasl-ı yâr ey vâ 'iz

Ger kevser ü hûriyse garaz verme azâb

Ne terk buyur ne intizâr ey vâ 'iz

FD-49.G, Rubai/234

Arzû-yı kevser ile geçme meyden zâhidâ

Arif isen geç ümîd-i bahşîş-i nadaneden

Fehim

Meyhane mukassi görünür taşradan amma

Bir başka ferah başka letafet var içinde

ND-145.G,2ft50

Hârâbatı görenler her biri bir haletin söyler

Safâsın nakl eder rindân ü zâhid sıkletin söyler

Koca Ragıp Paşa-BTK/383

Medrese içre müderris verdiği bin Umden

Yeğdürür meyhanede bir cam vermek bir güzel

FDŞ-170.G.6/428

Meyhaneden geçilmeğe yok-çâre Rûhîyâ

Hakka ki her ne bulmuş isek anda bulmuşuz

BTK-4.C/124

Şevk-i mey-i la'linde kadeh düşmez elimden

Mey-haneye varınca yere değmez ayağım

NFD-82.G,2/320

Hoş geldi bana mey-gedenin ab u hevâsı

Vallahi güzel yerde yapılmış yıkılası

BD-508.G,1/416

Mestan-ı harabata saladır ne dururlar

Zühhâda tegallüb edecek dem bu zamandır

NFD-10.Kas,2/T2

Benim şol la'l-i mey günün gamında eşk-İ al,almış

Harâbâtehline gönlü şikeste bir sifal almış.

BD-215.G, 1/232

Harab oldu yıkıldı kalb-i âşık gibi meyhane

Harabat ehli bilmem n'oldu kimse dada gelmez mi

NFD-130.G,3/343

Nice bir dagdaga-İ bahs u cidal ey Baki

Varalım ayş edelim meclis-i rindâne biraz

BD-205.G, 5/226

Câm-ı şarab-ı nab ile rindân-ı mey-gede

Öz deminde her bin bir şah-ı tac-dar

BD-160.G,3/201

Zâhidâ rind-i harabata inen ta'n etme

Var ise zerre kadar sırr-ı kazadan haberin

BD-277.G, 5/271

Bakîyâ meygedenin ehl-i hârâbat içre

Hıdmet-i hâk-i deri devlet-i daradan yeğ

BD-261.G, 5/261

Şeyhler meyhaneden yüz dönderirler mescide

Bî-tarikatiar gerek kim doğru yoldan azalar

FDŞ-94.G ,3/252

Vâ'iz düşerdi rhey-gedeye kordu mescidi

Görse safâ-yı meclis-i rindânemiz bizim

NFD-79.G,6ft19

Gelemez bezm-i ayşa vâ'iz 0 şeyh

Bunda na-sâz u nâ-sezâ n'eyler

BD-164.G,3/204

Ben kimin bir rind-i şeydâ meskenim meyhanedir

Duhter-i rez mahremimdir hem demim peymânedir

ADŞŞ/330

Nam u neng ehli ne bilsin reviş-i rindânı

Mey-gede bencileyin âşık-ı şeydâ yendir

BD-66.G,5/141

Ey eslr-i dam-ı gam bir kûşe-i meyhane tut

Tutma zühhâdın muhalif pendini peymâne,tut

DŞ-41.G,1/130

Zâhidâ hal-i harabata gider inkarı

Böyle ol yoksa demez kimse sana hoş geldin

ŞGD-189.0,3/355

Ki nedimim bu köhne mey-gedenin

Bir iki rind-i bade- hahtdır

NFD-1,Kıta-i Kebire, 15/270

Ne büt- gede ne ka'be gerek âşıka Nefî

Hâk-i der-i meyhane yeter secde-geh-i mest

NF-22,G,5/292

Kadeh fıskıyye mey su haika-ı rindân onun havzı
Saray-ı sevka şadırvan otuptur Bâkîyâ meclis.
                                                           BD-208.G,5/228

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

RİND VE ZAHİDİN GÖNÜL DÜNYASI

Her insanın kendine has bir gönül dünyası vardır/Şâirler kendilerine seslenecekleri vakit çoğu zaman gönüllerini karşılarına alarak şiir söylemişlerdir. Divan şiirimizde en çok kullanılan belki de gönüldür. Dîvân edebiyatını bir gönül edebiyatı olarak nitelendirenler vardır.

Gönül; acıların kederlerin hüzünlerin, aşkların, mutlulukların yetişip geliştiği bir bahçe hüviyetindedir. Kabiliyet ve kapasite doğrultusunda bu gönül ya dar ve sığdır yahut da geniş ve derindir. Kalbin temiz olması ve riyadan arınmış olması o insanın Allah katında mertebesini belirleyen en önemli unsurlardır.

Ehl-i dildir diyemem sinesi sâf olmayana

Ehl-i dil birbirini bilmemek İnsaf değil

NFD-71.G.2/315

"Ecel kanuna göre Ölüm, zengin ile fakire, havas ile avama, iyi ile kötüye eşit geliyor ve dünyaya ait her şeyi sıfırlıyor. Öteye geçecek olan yalnızca, ameller, haklar ve haksızlıklardır. Yani gönülden neş'et eden kazanımlar. Hani buyrulmuş: 'O gün malda fayda vermez, oğullar da. Ancak Allah'a hâlis ve pâk bir gönül ile varanlar müstesna (Şuarâ 88-89)'   Bu bâbda Ruhî-i Bağdadî'nin başlara taç bir beyit ile ayetin bir kısmını iktibas eylediğini hemen herkes bilir, tekrarlayalım."[10]

Sanma ey hâce ki senden zer ü sîm isterler

Yevme lâ yenfau'da kaib-İselîm isterler

Ruhî VG Y/65

Camdaki saflık ile gönül saflığı arasında ilgi kurularak teşbih yapılmıştır. Saf, safi, safa kelimeleri aynı kökten geldiği için iştikak sanatı yapılmıştır. Aşk ile zevj< ile şevk jie saf şarabı içen kimselerin gönlüde câm gibi saflaşır, kötü duygulardan arınır.

Câm gibi diler isen k'ola kalbin safi

Çeke gör sofî safa ile şarab-ı safi

BD-541.G.1/435

Asıl önemli olan kalp temizliği ve gönülde iki yüzlülüğün olmamasıdır. Yani önemli olan içtir, dış hiçbir şeydir. İnsanın elinde teşbih yerine kadehin olması bile hiçbir şey ifade etmez. Çünkü insan teşbih çeker ama içinde bin bir türlü fitne ve fesat kaynayabilir. Sinenin saflığına karşılık câm, reyb ü riyaya karşılık ise teşbih kullanılarak gayr-i mürettep leff ü neşr yapılmıştır.

Sîne sâf olsun hemân reyb ü riyadan zâhidâ

Elde teşbihe bedel câm olsa da mâni' değil

ND-76.G.2/313

"Rindân-ı sine-saf terkibi, sinesi, gönlü temiz rindler anlamına gelir ki rindi erin temiz gönüllülük bir sıfatı olarak kullanılarak rindlik iyice pekiştirilmiştir. Sofî, saf kadeh ite gönülden kederin gidip rahatlayacağını kavrayamaz, ama temiz kalpli rindin dediği doğrudur. Zahidin rindle inatlaşmasının hiçbir mantığı yoktur.

Sofi sefâ-yı cam ile dilden keder gider

Rindân-t sîne-safile gel eyleme inad

BD-38.G.3/124

Sanem, put anlamına gelir ve put gibi güzel sevgili anlamında kullanılır ama burada sanem, masivayı, insanı Allah'a götürmekten alıkoyan olumsuzlukları temsil eder. Tecelli nuru ile küfrü temsil eden sanem arasında tezat vardır. Sanemler zahidin gözlerin kör etmiş, kalp gözünü devre dışı bırakmış ve onun tecelli nurlarını görmekte aciz kalmasına neden olmuştur.

Gözlerin nûr-ı tecelli göre mi sofi senin

Sînenin saffası sadrında sanemler doludur.

AP-103.G.4/169

Bir rind olan Fuzûli, zühd ve veradan bahis açmaz yan mübareklikten söz etmez. Kendini mübarek gösteren ve zühdden dem vuran ancak zâhidlerdir.

Haltac-ı Mansur ve Nesimi gibi mutasavvıflar "Ene'l Hak" diyerek tasavvuftaki vahdet-i vücûd felsefesini halka açıklayınca halk tarafından anlaşılamadığından öldürülmüştür. Şâir meyi terk etmesinin sebebini sofuluğa değil aşkını halka sarhoşken açıklama korkusuna bağlamaktadır.

Değil takvîden Btsem bade terkin vehmim ondandır.

Ki izhar eyleyim halk içre aşkı nâgehân sarhoş

FDŞ-126.G,3/323

Zâhidler, lalamın estetiğini kavrayamadıklarından onun bunun gıybet ve dedikodusunu ederler. Böyle olunca rindin şarap içtiği güzel sevdiği herkes tarafından duyulur. Zaten rindin de bunları saklamak gibi bir kaygısı da yoktur. O, ham sofuluğa ne sığınır ne de sığınabilir.

Zühd ü salaha eylemeziz iltica hele

Tuttu eğerçi âlem-i kevnl fesadımız

BD-192.G.4/218

Bâde-keş, şarap içen, bade fürûş , şarap satan yani meyhanecidir. Rindler şarap içer ve şarap satan kimsenin kuludur. Bâde-fürûş, bir mürşid-i kâmil olarak düşünülürse onlar mürşidlerinin karşısında gassalin elindeki meyyit gibidir. Ona sadakatle bağlıdırlar. Hakikî özgürlük efendisini iyi seçebilmektir.Onlar zühde ve riyaya meyletmeyen samimi mestlerdir. Riya ve dindarlığa kimse meyletmez.

Bir bölük bâde-keşiz bâde-fürüşun kuluyuz

Ne alır var ne satar zühd ü riyayı bu gece

NFD-112.G.4/335

İdrak aynasının bulunduğu yer gönüldür. Gönlün saf, temiz, canlı ve zinde olması tortu çeken rindlerin sohbetinde devamlı bulunmasıyla ilgilidir. Onlardın ayrılması demek kalbinin paslanmaya başlaması anlamına gelir. "Ey gönül" kelime grubunda nida ve teşhis ve kapalı istiare sanatları bir arada kullanılmıştır.

OIma hali dürd-keşler sohbetinden ey gönül

Ger dilersen edesen âyîne-i idrâki sâf

FDŞ-145.G, 2/364

Iran edebiyatında rindliğin en büyük temsilcilerinden biri olan Ömer Hayyam kalp temizliği üzerinde ısrarla durmuştur. Sabahattin Eyuboğlu'nun Türkçeye aktarmış olduğu Hayyam'ın dörtlüğü şöyledir:

İçin temiz olmadıktan sonra

Hacı hoca olmuşsun kaç para

Hırka teşbih post seccade güzel

Ama Tanrı kanar mı bunlara

HBD/19

Zahide mezheb sorarsan zerk u tezvîr ü riya

Âştka meşreb sorarsan hüsn-i hüban-t Taraz

APD-124.G,4/178

Zâhidlerin, mecazî aşkı anlayacak kapasitesi yoktur, onlar mecaz değil gerçekle ilgilenirler. Mecazî aşkı bir yük bir vebal olarak değerlendirilir. Vebal ile medar arasındaki zıtlık tezat sanatının yapılmasına vesile olur ki tezata vesile vebale karşılık medar, aşkı-mecazîye karşılık riya kullanılarak mürettep İeff ü neşr yapılmıştır

Zühhâde vebal ise eger aşk-ı mecazî

Rindâne medar-ı sebeb-i naks-ı riyadır.

NFD-34,K,8/158

Fuzûlî kendi kendisiyle muhasebe ve murakebe içerisindedir. Hal ehli âşıktır, ânı yaşayan samimi rindlerdir. Zahidin ise gözyaşında bile riya gizlidir." zahidin riyakâr gözyaşı onu hal ehli olan âşıkların arasına getirmiş yani ehl-i hal ipine dizmiş. Gözyaşı inciye benzetiliyor. Gümüş kadrini kendisine civanın bildirdiği bakır gibi[11]

Silk-i ehl-i hale çekmiş zahidi eşk-i riya

Mis gibi kim sim kadrin bildirir sîm-ab ana

FDŞ-12.G2/55

Riya yolunu tutan zâhidlerden hiç bir şey olmaz. Onlar çorak toprak gibidirler. Gamı def etmek ancak kadehle mümkün olur. Zâhidler riya ehli olarak tanımlanır. Onlar; çorak bir toprak gibidir, onlardan ne köy olur ne kasaba. Bîr insanda bazı olumlu durumların tezahür etmesi rind-meşreb olmasına bağlıdır.

Badeden gayrı ki gam define bir câm yeter

Nakdini nisyeye herkim verir elbette iter

            Ey Fuzûlî reviş-i ehl-i riyadan ne biter

           Mest ü medhuş u harâbâtî yü bî-bak olalım

FD2.Murabba,5/166

Riya ehli dedikodu yapmak rindin açığını arar,onu kınar. Onu kınamasının sebebi rindin gönül dünyasını anlayamamasıdır. "Asıl incelik meşrep kelimesindedir. Meşrep; huy, karakter manasına geldiği gibi, Arapça 'şürp' etmek içmek mastarındandtr. Burada şarap içtiğini riyakârlardan saklamaz demek istiyor. Çünkü kendinden habersizdir."[12]

Bî-sebeb sanman Fuzûlî'nin melâmet çektiğin

Bî-haberdir meşrebin ehl-i riyadan saklanmaz

FDŞ-112.G, 7/292

Bir rind olan Bakî zahidin riyadan vazgeçip zühdden bahsetmesini garipsemektedir. Çünkü Cennet bağı herhangi bir bedel verilerek alınamaz. Rindin riyadan vazgeçmesi onun ruhuna, yaradılışına bir uyuşukluk vermesidir. Rind, zahidi "sen ne yaptığının farkında mısın" diye uyarır. Riya ile samimiyet ve aşk devamlı karşı karşıya gelir.

Erkân-ı aşka zerk ü riyadan halel verip

Zühd adın anma tab'a nidersin kesel verip

Bağ'i behişt çünki alınmaz bedel verip

Nakd-i cinân değil mi bu kim devlet el verip

Vasl-i habibe fursat ola nev-bahar ile

BD-6.MussI,2/94

Ham sofulara riya yolunu bırakması tavsiyesinde bulunan şâir mert insanın vasıflarını sayar. Ferah, şen açık yaradılışlı, rind ve kalender olmak bunlar arasındadır, öyleyse rind insan merttir, onun kitabında riyaya rastlamak mümkün değildir.

Bırak riya revişin merd oldur kî âlemde

Küşâde-meşreb o/a rind ola kalender ola

ŞGD-274.G, 5/400

Vâ'izin riyayı terk etmesi o derece güçtür ki artık riya onun bir parçası, mizacı haline gelmiştir. Aynı şekilde mey de rindin vazgeçilmezidir, bir rind olan günahkâr Nedim'in şaraba tevbe etmesi en az Vâ'izin riyayı terk etmesi kadar güçtür.

Seninle terk-i riya denlü güçtür ey vâ'iz

Şaraba tevbe Nedîm-i günah-kâra göre

ND-121. G,7/336

Şâir kendini bir zâhid gibi tedrid ederek hesaba çeker ve Fuzûlîye çok nasihat verdiğini ama onun işitmediğini, anlamak istemediğini ve onun arsız olduğunu söyler Fuzûlî kendi ruhuyla bir hesaplaşmaya gitmiş ve onu uyarmıştır."

Zühdden geçmez Fuzûli eylemez terk-i riya

Pend çok verdim işitmez arsızdır arsız

FDŞ-108.G, 7/283

“İçinde herhangi bir dünya menfaati olan ibâdetler, ibâdet değildir. İbâdet, içten gelen Allah aşkı ile yapılırsa Hak indinde makbul olur. Riyâkârane ibâdeti Allah da men' etmiştir".[13] Fuzûlî kendi kendine içinde riya olan ibâdetleri terk etmesini ve Allah'ın yasakladığı şeyleri yapmamasını ister.

Ey Fuzûli eyle ta'at-ı riyayı terkini

Tevbe kıl min ba'd meşgûN menahi olmagıl

FDŞ-167.G,7/421

Şâir, Allah'a seslenerek dilini yanlışlık ve hatadan korumasını düşüncesini de iki yüzlülükten saklamasını arz eder. Dil, burada birinci olarak konuşmamızı sağlayan organdan bahsedilebileceği gibi gönülden de bahsediliyor olabilir.

Ya Rab dilimi sehv ü hatadan sakla

Endişemi tezvir ü riyadan sakla

Bastım reh-i vâdî-i rübâîye kadem

Ta'n-ı har-ı nâdân-ı dü-pâdan sakla

NFD-1.Rb/351

Zâhid, rinde değil de başkalarına riyayı satmaya çalışır. Rindler, zahide değil şarap satan kimseye inanıp güvenirler. Bunu duyan zâhid, rindlerin kendi sözünü dinlemeyeceğini bilir bu nedenle de çekindiği için ona riya yolunu tavsiye edemez.

Zâhid bizi kor gayra satar şimdi riyayı

Duymuş bizi kim mu'tekid-i bâde-fürûşuz

NFD-49.G.4/305

Rind, meyhanecinin elinden şarap çeker kendinden geçer, sarhoş olur, olduğu gibi davranır. Zühde ve riyaya oldu bitti meyletmeyen rind bu durumda zaten onlara istese de meyledemez.

Bir bölük bâde-keşiz bade- fürûşun kuluyuz

Ne alır var ne satar zühd ü riyayı bu gece

NFD-11ZG, 4/335

Rind, meyhanenin pirinin kölesidir, bunun gönle herhangi bir ağırlık ve rahatsızlık verdiği görülmemiştir. Rind, İlimden de irfandan da geçmiştir. O, ilim de irfan da çok riyakâr zahidin olsun şuurundadır. Riyakâr olmak yine zahidin bir sıfatı olarak göze çarpar.

Bende-i pir-i harabatım ki yoktur sıkleti

Zâhid-i zerrakın olsun ilmi de irfanı da

ŞGD-280.G,4/403

Zahide karşılık zâlim, dilbere karşılık zor kullanılarak leff ü neşr yapılmıştır. Nasıl zâlim insanın altına karşı bir zaafı varsa zahidin de dilbere karşı zayıflığı vardır.

Zâhid riyada bile istikrar gösteremez, onda bile halis değildir. Zahidin riyası bile riyâkârcadır.

Riyası zahidin der-kârdır dilber hususunda

Velîkin zâlimin ârâmı kalmaz zer hususunda

ND-119.G, 1/335

Zühd ve riya zahidin iki önemli özelliğidir. Umumiyetle birlikte telakki edilir. Baharın çemen diyarına asker sevk etmesiyle yani_baharın gelmesiyle birlikte riya ve zühd metal arı yanmaya başlamalıdır. Yani şarap içip güzel sevmenin vakti gelip çatmıştır.

Meta-ı zûhd ü riya varmasın mı yağmaya

Çemen diyarına leşger çeken bahan görün

BD-257.G, 2/259

Çekmek, dedikodunu yapmak ve içmek anlamlarıyla kullanıldığından kinaye vardır. Riya sahipleri zâhidler İki de bir de rindi çekiştirir. Onun dedikodusunu yaparlar. Diyelim ki rindler bir iki kadeh içki içer ama zâhidlerin yaptığı dedikodu kul hakkına gireceğinden daha çok günahtır. Hucurat Sûresinin 12.ayetinde şöyle buyrulmaktadır: "Ey imân edenler! Zandan çok sakının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurlarını araştırmayın. Bir birinizi gıybet de etmeyin. Hiç sizden biriniz ölü kardeşinin etini yemeyi sever mi? Tabiî bundan tiksinirsiniz. O halde Allah'tan korkun. Çünkü Allah tevbeleri kabul edicidir; esirgeyicidir.-"[14]

Ne çeker adını eshab-ı riya İkide bir

Tutalım rind-igeda bir iki peymâne çeker

BD-12.Kas,5/30

"Şeyyad Sofi, Batınî tarikatlerine sahip olup türlü kıyafetlerle şehir şehir dolasan bir takım dervişlerdir. Bunların kendilerine mahsus semâları vardır. Burada Fuzûlî, bu bâtıl itikatlara sapıp dervişlik taslayan sapıkları kastediyor. Döne döne sema eden şeyyâd sofî riya denizinde dönüp duran bir çöpten başka bir şey değildir."[15]

Zerk deryasında bir haşaktır kim çizginir

Sofî-i şeyyad kim devran tutup eyler sema

FDŞ-139.G,&352

Mey içmeyen zâhid zaten bulunduğu yolda riyakâr davranır, bunu bilen rind gizli içmeye riya engel değildir diyerek onu içmeye teşvik eder. Zâhid bir gül olarak niteiendirilse de onun zerafetten nasibini almadığı vurgulanır.

Zâhidâ olmaz riya maninihani işrete

Gülsün gayette bilmesin zarafet neydügin

BD-348.G.5/315

Gül renkli şarap ayağa düştüğünde yani kadehe konulduğunda rind coşar ve dilediğince davranmaya başlar. Zâhidlere ait olan zühd ve riya rindlerde zaten yoktur içtikleri zaman bu hiç mi hiç olmaz.

Meta-ı bâde-i gül-reng şimdi ayakta

Kumaş-t zühd ü riya durmayıp satılmakta

BD-444.G, 1/375

Bahar ile riya bağdaşmaz, çünkü insanlar bahar mevsiminde kendileri olur, zahidin bile yoldan çıkıp kadeh çektiği görülebilir. Bahar; riya, dindar görünme mevsimi ve zühd günleri değil, yiyip içme, gezip dolaşma zamanıdır.

Eyyam-ı zühd ü mevsim-i zerk ü riya değil

Hengâm-ı âyş u işret ü geşt ü güzârdır

BD-152.G,4/196

Çünkü rind gönlü dindar görünme ve riya tuzağına meyledecek bir kuş değildir. Asla bunlara meyletmez. Rind riyakâr da olmaz zahidin riyayı temsil eden teşbihine de aldanmaz.

Dâne-i teşbihine ey zâhid aldanmaz gönül

Mürg-ı zirek sanma hergiz meyl-i dam-ı zerk ede

BD-461.G.3/385

Allah'ın rızasını.kazanmak isteyen rind riyakâr rindlerin sohbetinden kaçmalıdır. Çünkü Allah'ın içi ve dışı bir kullarına "İşte gerçek kulum" diye hitap ettiği söylenir. Tasavvufî manada Allah aşkıyla mest olan bir rindin riyakâr davranması beklenemez.

Ictinab et sohbet-i ehl-i riyadan Baktyâ

Kim rızâ-yı Hazret-i Bari Te'ala bundadır

BD-157.G,5/200

Nasıl ki gül renkli badeye denk bir içki dünya kurulalı bulunamamıştır. işte öyle rindin karakterine, huy ve yaradılışına denk bir insan tipi yoktur. "Câm-veş " câm gibi sözüyle hem teşbih hem de iki anlama gelecek şekilde kullanıldığından iham yapılmıştır.

Olamaz meşreb-i rindâna muvafık şol kim

Câm-veş bâde-igüigûn ile hem-renk olmaz

BD-204.G,3/225

Rindler kendi öz âlemlerinde birer taç sahibi padişahtır. Ama bu kuru kuruya bir şahtık değildir. Meyhanenin rindlerinin bir padişah olarak nitelendirilmesi ancak "Öz âleminde" notuyla birlikte verilir. Onun padişah olarak düşünülmesine saf şarap kadehi yardımcı olur.

Câm-ı şarâb-ı nâb ile rindân-ı mey-gede

Öz âleminde her biri bir şah-t tâc-dar

                                               BD-160.G,3/201

Rind hayal dünyâsında bir âlem kurar ve orada kendini yüksek mertebelerde görür. Dilenci, gariban rindler kendilerini Cem gibi bir   padişah olarak düşünürler. Şarabı Cem'in bulduğuna inanılır. Câm-i Cem terkibi klâsik şiirimizde çok kullanılır. Rindlerin Cem gibi bir padişah olmayı istemeleri kadehle olan ilgisiyle yakından ilişkilidir.

Bir âleme dûşsek ki elem almasa anda

Her rind-i gedâ pâdişeh-i Cem-haşem olsa

NFD-117.G,3/337

Bir insanın kapasitesi ne kadar yüksekse beklentileri istekleri ve hayal dünyası da o kadar yüksektir. Vasi, "âşığın sevgiliye kavuşması(dır). Dîvân şiirinde âşığın en belirgin hedefi vuslattır. Ağlayıp inleyişi yalnızca vuslat içindir."[16] Vuslat özel manada Hakk'a kavuşmak ve Cemalullah'ı görmektir. Zâhidler, cennetteki kevseri ister; rindler, Allah'ı cemâlini görmek ister.

Herkimin takdirden maksudu öz kadrincedir

Ehl-i aşk ister zülâl-ı vasi zâhid selsebil

FDŞ-174.0,3/438

Rindi sarhoş gören zâhid, onu aşağı tabakadan bir insan zanneder ama hakikatte böyle değildir. Rind, hor görülmekten rahatsız olur. Vâ'iz onu günahkâr ve sarhoş olarak görünce kibire kapılır. Rind, zahiren kötü batınen yüce olan bu mevkiine gelmek için çok rütbelerden geçmiştir yahut onları elinin tersiyle İtmiştir.

Beni âlûde-dâmen sanma vâ'iz mest gördünse

Senin bezmin gibi ben nice cây-ı pâkten geçtim

BD-316.G.4/295

Güzel gören güzel düşünür, güzel düşünen hayâtından lezzet atır, şuurundaki rind, zahidin güzel bakmayı bilmediğinden şikâyetçidir. Örnek teşkil etmesi açısından da gözlerine bakmasını ister. "Cennet, ırmağım üzerindedir" sözü ile de rindler kendilerinin ne kadar yüce bir mevkiide olduklarını vurgulamak ister. Zâhid, rindin ulaşabileceği mertebeyi ancak hayal sınırlarını zorlayarak rindin gözlerinde görebilir.

Zâhid hayâ!-i haddine bak gözlerimde kim

Cennât-ı adni göresin enhânm üstüne

APD-17-Kasîde, 10/61

"Sa'y" kelimesi çalışma anlamıyla ve koşma anlamıyla kullanılarak iham sanatı yapılmıştır. Zâhidler ne koşmayla ne de çalışmayla rindlerin ulaştığı mertebeye ulaşamazlar. "Tasavvuf, dinin dar çerçevesini ve şartlarını, bir bakıma göre, kırıp insanların düşünüşlerine ve hareketlerine genişlik te'min eden bir cereyan olduğu için, mutasavvıflarla şeriatçılar arasında sürüp giden bir münazaranın ortaya çıkmasına da yol açılmıştır. Tasavvufun tefekkür tarzını ve telakkilerini, sanatkârane tefekküre, şairane tahayyüle elverişli bulup benimseyen şâirler, eserlerinde, gönül işlerinin ve hallerinin yabancısı olan zâhidlere her vesile ile çatmışlardır.

Bakînin bu beyti de bu bakımdan mutasavvıfâne bir eda taşıyor. Aşıkların herkesten önce eriştikleri menzil, aşk yolundan gidilerek bulunan, erişilen hakikatlerdir. Zâhidlerin, ibâdet ederek o mertebeye erişememeleri de zahirî ilimleri ile Allah'ın, kâinattın hilkatin ve hakikî aşkın sırlarına akı! erdi reme meleri yüzündenedir."[17]

Ser-menzile uşşak erişir cümleden evvel

Ol mertebeye sa'yile zühhâd yetişmez

BD-201.G,2/224

Erbain'in kelime anlamı 40 demektir. "Tarikat mensuplarının 40 gün halvete kapanıp ibâdet ve perhizle vakit geçirmeleridir."[18] Zâhid, rindin kadehte ne bulduğunu anlamaz. Zahidin, kadehteki sırtarı keşfetmesi için tam bin yıl çile çekmesi, erbaine girmesi gerekir ki bu bile yeterli değildir.

Seb'a-iseyyâle sun sâk'tk'anun bir keşfine

Zâhid-i murtâz. erişmez çekse bin yıl erba'in

APD-23.K.24/76

Zâhid, aşağı tabakadan yani avamdandır. Rind ise hastan, seçkin tabakadandır. O, kalbinin katılığı nedeniyle taşa teşbih edilmiştir. Onun hak ettiği yer Cehennemdir ki oranın yakıtı insanlar ve taşlardır. Burada "Ey imân edenler! Kendinizi ve aile halkınızı öyle bir ateşten ki, yakacağı, insanlarla taşlardır. Üzerinde çok sert, çok şiddetli melekler vardır. Allah kendilerine ne emrettiyse ona isyan etmezler. Emredildikleri şeyi yaparlar." mealindeki Tahrim Suresi 6. ayet hatırlatılmaktadır.[19]

BEŞİNCİ BÖLÜM

RİND VE ZÂHİDİN DÜNYA-AHİRET ANLAYIŞI

Zâhidâ terk etme şahidler visali rahatın

Ger azabından nemin gılman havradır garaz

FDŞ-134.0,2/41

Ukbada kevser istemesin rind-i mey-gede

Dünyada bes kötü değil mi mey-i erguvan içer

FDŞ-86.G, 4/235

Hur u kevserden ki derler ravza-i Rıdvan'da var

Sâki-i gül-çihre vü câm-ı musaffadır garaz.

FDŞ-134.G,3A341

            Hur ü Tuba vasfın ey vâ'iz bugün az eyle kim

Hem-dem el Tûba-hıram ü hür-peykerdir mana

FDŞ-21.G.3/8O

Cennet cennet dedikleri

Birkaç köşkle birkaç huri

İsteyenlere ver onları

Bana seni gerek seni

Yunus Emre

Gayet-i zühd ü vera vahid visal-i hûr ise

Vechi yon men eylemek hûrt-lîkalardan meni

FDŞ-261.G,6/638

Tehdid ile geçti rüzgâr ey vâ'iz

Fevt oldu şerab-ı vasl-t yar ey vâ'iz

Ger kevser ü hûriyse garaz verme azab

Ne terk buyur ne intizar ey vâ'iz

FCM9.Rb/204

Vâ'iz bize dün dûzahı vasf etti Fuzûlî

Ot vasf senin külbe-i ahzânın içündür

FDŞ-80.G,7/223

Dünyada çeker mihneti erbab-ı muhabbet

Ey sofi bu gün bana ise irte sanadır

BD-105.G,3/166

Neden diyorum nasıl diyorlar

Gönül diyorum akıt diyorlar

Bir meyhanedeyim körkütük sarhoş

Şarap diyorum ayıl diyorlar.

YYYÖ/240

Zâhid ol rind ol hemân surette kalma arif ol

Âlem-i ma'nada hükm-i padişahî böyledir,

NFD-38.G,2&99

0l büt ebrusun koyup mihraba döndürmem yüzüm

Koy meni zâhid mana çok verme Tanrıy'çün azab

FDŞ-29.G.6/102

Zâhidâ sen kıl teveccüh gûşe-i mihraba kim

Kıble-i ta'at ham-ı ebrO-yı dilberdir bana

FDŞ-21.G,6/82

Meğer divanedir sevda-yı ebrûsiyle zâhid kim

Bahup mihraba daim öz özüyle güft ü gû eyler

FDŞ-102.G.2/268

Hûblar mihrâb-ı ebrusuna kılmazsan sücûd

Dinini dönder gel ey zâhid ki yahşi din değil

FDŞ-172.G, 4/433

Ka'be ihramına zâhid dediler bel bağladı

Eyledim tahkik onun bağladığı zünnarimiş

FDŞ-129.G,4/330

Sen diN fişini hûn-âb İle rengin ede gör

Zâhid-i hama gerek rîş-i hizab-âlûde

ND-120.G, 4/335

            Her kimin takdirden maksudu öz kadrincedir     

Ehl-i aşk ister zülal-i vasi zâhid selsebil

FDŞ-174.G ,3/438

Dindar adam tevekkülü, rikkatle, herkese

İsa'yı çarmıhında, uzaktan, hatırlatır.

Bir arslan esniyor gibi engin vakar ise

Rindin belâya karşı kayıtsızlığındadır.

KGK/85

Gam mı çeker devlet-i dünyâ için

Rind-i felâtun-hikem-i rüzgâr

NFD-45.K,16/189

Bana ne ben rind-i cihân-dîdeyim

Etmez eser bana gam-ı rüzgâr

NFD-43.K.14/189

Bahar erdi açıl lâle gibi dağ-ı dilin göster

Derûnunda koma rind İsen efkâr-t gam-endûzı

NFD-133.G,4/344

Müezzin nâlesin alma kulağa düşme teşvişe

Cehennem kapısın açtırma vâ'izden haber sorma

FDŞ-251.G.4/61İ

Hârâbat ehline dûzah azâbın anma ey zâhid

Ki bunlar ibn-i vakt oldu gam-ı ferdayı bilmezler

HD-53.G,2/107

Hamdülillah mürşidin sâhib-kemâlin bulmuşum

Fazl-ı vasim infisâl u ittisalin bulmuşum

Âlemin mifat-ı âdemde misâlin bulmuşum

Ben bu gün ma'şuk-ı bâki'nin visalin bulmuşum

Sanma ey zâhid beni kim va 'de-i ferdayım

ŞGD-4.Tahmis,4/200

Rind isen Nefî humâr-t badeden açma gözün

Âlemin hâli hayâl-i h'âb gelsin çeşmine

NFD-113.G,5/335

Ayş u işret demidir çekme gam-ı devrânı

Bakîyâ gelberü sâgar çekelim rindâne

BD-437.G,5/71

Üstüne düşmez ne deniü mest olursa zâhidâ

Böyle istiğna verilmiş âşık-ı dürdî-keşe

BD-431.G.4/368

Nam u neng ehli ne bilsin reviş-i rindânı
Mey-gede bencileyin âşık-ı şeydâ yeridir     

BD-66.G.5/141

Ehl-i aşk olan çeker bu bezm-i faniden ayağ

Neff ya ger rind isen ol kûşe-i vahdet nişest

NFD-14.G.5/288

Sufî bu sureti gel ma'ni-i takvaya değîş

Kalbi pak et nemedi atlas u dibaya değiş

NFD-59.G,1/310

Sanma ey hace kim senden zer ü sim isterler

"Yevme lâ-yenfe'û" da kalb-i selim isterler

Ruhi VYG/65

Ben şah-nazar rind-i cihan ana derim kim

Nergis gibi göz dikmeye sim ü zere cânâ

BD-1.GJ/102

Bir küleh başına fağfur da olsan besdir

Değmez ey hace cihan malı bu cüst ö cüya

ND-140.G,3/349

Naz eylemez hiç bize gamze-i dilber

Biz rind-i rhelamet-zede-i âlem-i aşkız

NFD-50.G,4/305

Çün âşıka rüsvalık elbette mukarrerdir

Mestaneliğim böyle rindâne değil mi ya

NFD6.G.2/283

Olmaz oldu görüp ahvalimi il hûblara âşık

Aşk nehyinde bu rüsvalığı gör şer'a muvafık

FDŞ 148.G,3/372

Fuzûlî rind-i şeydadır hemişe halka rüsvadır

Sorun kim bu ne sevdadır bu sevdadan usanmaz mı

FDŞ-257.G,7/629

Değildim ben sana mâ'il sen ettin aklımı zail

Bana ta'n eyleyen gafil seni görgeç utanmaz mı

FDŞ-257.G,6/628

Zâhidâ rind-i harabata inen ta'n etme

Varise zerre kadar sırr-ı kazadan haberin

BD-277.G,5/271

Üftadeler ki kâfir elinde esirdir

Ta'n etme zâhid onlara sen müslümân isen

ŞGD-182.G,2/351

Zâhid melâmet sengiyle uşatma gönlüm şişesin

Ta'n etme agah olmadın hal-i dil-İ agahıma

APD-289.G, 7/259

Görme ey zâhid günâhım çokluğun şol âlemi

Mağfiret deryasına gark eyleyen Gaffarı gör

BD-71.G.6/141

Fırka-i erbab-ı dilden zümre -i zühhâdâ dek

Hep esirindir beyim hatta dil-i naşâdâ dek

ND-62.G,1/305

N'ola kılsam terk-i mey minnet kılıp zâhidlere

N'eylerem mey neş'esin men kim senin hayranunam

FDŞ- 204.G,3/503     ^:

Sadâ-yı ney haram olsun dedün ey sofî-i salûs

Yere atdun hilâf-i şer" ile namusun Islâmun

Bu endam ile vecdiyyâttan dem urmak istersen

İlâhi ney kimi sûrâh sörâh olsun endamın

Lebin devrinde zâhidler tutup meyhaneler küncün

Kılıp teşbih tarın terk zülf-i çeng tutmuşlar

FDŞB8.G,6/240

Dil-i şûrideye kıl pend ü nasihat geh geh

Nefesin gelsin eyâ sofî-i nâsih dem dem

BD-331.G,5/305

Rind-i hüşyârım harabat-ı muhabbettir dilim

Âşık-ı hercâyîyim vahdet nişanıdır sözüm

NFD-1.K,29/47

Riyası zahidin der-kardır dilber hususunda

Velikin zalimin aramı kalmaz zer hususunda

ND-119.G.1/335

Zâhid görünce tarz-ı şeker-hand-i la'lini

İkrar-ı cevher eyledi bozdu akidesin

ND-101.G.3/325

SONUÇ

1.   Rindler aşk ehli iken zâhidler zühd ehlidir. Âşıklık İle rindlik iç içe girmiştir.

2.   Rindlerin bir vasfı da arifliktir, onlar irfana önem verir; zâhidler ise ilme ve bilgiye bakar. Rindler anlayışlı kimseler iken zâhidler anlayışsız ve cahil olarak nitelendirilir.

3.   Rindier  gönüllerine  danışarak  iş  yaparken  zâhidler  akıl  ve mantıklarını kullanırlar. Rindler ehl-i dil olarak nitelendirirlirken zâhidlerin âkil olarak karşımıza çıktığı görülür.

4.   Zâhidler şeriat ehlidir. Zahire bakar, rindler tasavvuf ehlidir ve batına önem verirler, dolayısıyla zâhidler maddeye rindler manaya önem vermiş olur. Medrese ile tekke sıkça karşı karşıya gelir.

5.   Rind, dünya merkezli düşünüp âhireti dünyada bulur ama zâhid her zaman ahireti endeksli yaşar. Dolayısıyla rind ânı düşünür, zâhid yarını.. rindlerin kendilerini ibn-i vakt (zamanın oğlu) olarak nitelendirdikleri görülür.

6.   Rind güzel sever, zâhid cennetteki hurileri düşünür. Dolayısıyla zâhidler dünyadaki güzellerin ve güzelliklerin kıymetini bilemez farkına varamaz. Rindin elinde kadehi vardır zahidin elinde teşbihi, belinde kuşağı, başında sarığı, koltuğunun altında seccadesi vardır.

7.   Rind şarap içer, zâhid kevser umuduyla yaşar. Şarap tasavvufta ilâhî aşkı ifade eder. Rind her zaman mey içmeye meyillidir. Özellikle bahar mevsiminin rindliğin kemâle ermesinde büyük tesiri vardır.

8.   Zâhid   cenneti   arzular,   rind   Cemalullahı...   Zâhid   şekilciliği dolayısıyla Cemalullahı arzulamayı düşünemeyecek kadar kapasitesizdir.

10. Rind masivadan el çekmiştir, zâhid ise para kazanacağım, mal biriktireceğim diye çalışır. Kanaatkar bir rind karşısında aç gözlü bir zâhid karşımıza çıkar. Rindin omzunda bir çulu, kebesi vardır, zahidin koltuğunun altında bir seccade vardır atlas u dibaya önem verir.

11.     Rind sevgilinin kaşına secde eder ve meyhaneden çıkmaz. Zâhid mescitten çıkmaz ve oranın mihrabına yönelir.

12.     Rind davranışlarında samimi iken zâhid riyakârdır. Tüm bunlardan yola çıkarak rindin havas (elit) tabakasına zahidin ise avam tabakasına dahil olduğunu söyleyebilir.

Zâhid sözlükte, zühd sahibi, şüpheli şeyleri bile terk ederek günahtan kaçan, Allah korkusuyla dünyâ nimetlerinden el çeken (kimse), muttakîdir. Rind ise kalender, serseri, ayyaş, dinsiz, münkir anlamlarına kullanılır.

Rind, korkusuz, dünyayı umursamayan, islâmın inceliklerini kavramış bir insan olarak karşımıza çıkarken zâhid İslâmı hakkıyla anlayamamış ham hatta Islâmiyeöe çelişen iki yüzlü biri olarak karşımıza çıkar. Ne sözlükteki rind, rinddir ne zâhid zâhiddir.

BİBLİYOGRAFYA

AKAR, Metin, Su Kasidesi Şerhi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. ANK, 1994

AKKUŞ, Metin, Nefî Dîvanı, Akçağ Yay.ANK,1993

AYAN, Hüseyin, Rind iieZâhid, MEB, İST, 1993

BEYATLI, Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, MEB, İST,1995 < Büyük Türk Klâsikleri, Söğüt Yayınevi IST, 1985

ÇAVUŞOĞLU.Mehmed, Divanlar Arasında, Akçağ Yay .ANK.1998

ÇAMLIBEL, Faruk Nafiz, Han Duvarları, Atlas Kitapevi, İST, 1996

DEVELLİOĞLU, Ferit Osmanhca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitapevi, ANK, 1995

DİLCİN, Cem, Türk Şiir Bilgisi, TDK, ANK, 1995

EYUBOĞLU, Sabahhattin, Hayyam Bütün Dörtlükler, Cem Yay. İST, 1998

GÖLPINARLI, Abdülbâki, Fuzûlî Dîvânı, İnkılâp Kitapevi, İST, 1995

GÖLPINARLI.Abdulbaki, Hafız Divanı, MEB, İST,1988

İZ, Fahir, Eski Türk Edebiyatında Nazım 1-2. Cilt, Akçağ Yay.ANK.1995

KALKIŞIM, Muhsin, Şeyh Galib Divanı, Akçağ Yay. ANK, 1994

KALPAKLI, Mehmet, Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler, YKY, İST,1999

KARAHAN, Abdülkadir, Fuzûlî (Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti), İST, 1996

KURNAZ, Cemal, Hayali Beğ Divanının Tahlîli MEB, İST, 1995

KÜÇÜK, Sabahattin, Baki Dîvânı, TDK, ANK, 1994

LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi 1. Cilt, TTK, ANK, 1998

MACİT, Muhsin, Nedim Dîvânı, Akçağ Yay. ANK.1997

MAZIOĞLU, Hasibe, Nedîm'in Dîvân Şiirine Getirdiği Yenilik, ANK.1992       "                     

MENGİ, Mine, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay. ANK.1994

NACİ, Muallim, Lûgat-i Nâcİ, Çağrı Yay.lST, 1995 NACİ, Muallim; Osmanlı Şâirleri, MEB. İST, 1995 OĞUZCAN, Ümit Yaşar, Yüz Yıl Yanarım Yanmayı Öğrendimse, ONAN,Necmettin Halil, İzahlı, Şiiri Antolojisi, MEB, İST, 1991

ONAY, A.Talat, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ANK, 1992     :

PALA, İskender/Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü ötüken Yay. İST.1998

PALA, İskender, Müstesna Güzeller, Ötüken Yay., İST, 1997

PALA, İskender, Kudemânın Kırk Atlısı, Ötüken Yay. İST.1998

PALA, İskender, Şi'r-i Kadim, Ötüken Yay. İST,1997

PALA, İskender, Dîvân edebiyatı, Ötüken Yay. İST.1997

PALA , iskender, Ve Gazel Yeniden, Ötüken Yay.!ST,2001

PALA, İskender, Dîvân Şiiri Özel Antolojisi, Akçağ Yay. ANK, 1995

ŞENTÜRK, A. Atilla, Sûfî Yahut Zâhid Hakkında, Enderun Kitabevi, İST, 1996

TARANCI, Cahit Sıtkı, Otuz beş Yaş, Can Yayınlan, İST.1997 -

TARLAN, A. Nihat, Fuzûli Dîvanı Şerhi, Akçağ Yay. ANK, 1998

TARLAN, A. Nihat, Ahmet Paşa Dîvanı, Akçağ Yay. ANK, 1998.

TİMURTAŞ, F. Kadri, Osmanlı Türkçesi Metinleri, Alfa Basım Yayım Dağ. İsti 1996

UÇMAN, Abdullah, Rıza Tevfik, Timaş Yayınları, İST, 1999

---

[1]DOĞAN, s. 1158

[2] PALA İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü Ötüken Yay. İST.1998. s.330

[3]DAVUUTOĞLU, s. 524

[4]TARLAN, s. 574

[5]PALA, S. 392

[6] TARLAN, s.420

[7] TARLAN, s.372

[8]TARLAN, s.228

[9]TARLAN, s.366

[10] PALA, İskender,Ve Gazel Yeniden, Ötüken Yay.İST,2001, s.65

[11] TARLAN, s.55

[12] TARLAN, s.292

[13] TARLAN, s.421

[14] DAVUTOĞLU, s.518

[15] TARLAN, s.352

[16] PALA, s.412

[17] ONAN, s.168

[18] PALA, s.128

[19] DAVUTOĞLU, s. 561